Nicolás Atxukarro: coñecer paira curar
O goberno estadounidense recibiu una invitación a Alzheimer. Ofrecéronlle ser director do departamento de Anatomía Patolóxica do Manicomio Federal de Washington. “Eu non podo ir —respondeu Alzheimer—, pero vouvos a enviar a un mozo que, sendo mozo, vale tanto como eu”. Aquel mozo era Nicolás Atxukarro, bilbaíno de 28 anos.
Morreu tamén novo, pero o seu nome segue vivo no centro vasco de investigación en neurociencias, no Achucarro Basque Center for Neuroscience. A lema do centro é “Coñece paira curar” e podería ser o da vida de Atxukarro.
Nace na rúa Bidebarrieta o 14 de xuño de 1880 nunha familia burguesa e ilustrada. Desde moi novo tivo claro que quería ser médico. Tras finalizar o bacharelato no Instituto de Bilbao, ao quince anos trasladouse a Alemaña paira cursar estudos preuniversitarios e estudar ben o alemán.
Máis tarde, estuda medicamento na Universidade de Madrid. Alí tivo como profesores a Santiago Ramón e Cajal e José Gómez Ocaña, entre outros. E incorporouse ao laboratorio de Gómez Ocaña paira o segundo ano de carreira. A Universidade, con todo, non satisfai totalmente o espírito investigador de Atxukarro. Cando lía revistas alemás na biblioteca da facultade, consideraba que o nivel científico da universidade española era escaso. Ao finalizar o segundo ano da súa carreira, fixo as maletas e volveu a Alemaña co seu irmán.
Estuda na Universidade de Marburgo. Pronto tiveron que volver a Bilbao porque o seu irmán enfermou. A tuberculose levoulle ao ano. Foi un duro golpe paira Atxukarro. Con todo, avanzou nos seus estudos. Presentou e superou os exames paira superar o terceiro curso de Medicamento en Madrid. E os seguintes cursos tamén os fixo pola súa conta.
Mentres tanto, traballou no Hospital Xeral de Madrid, no laboratorio do médico Luís Simarro. Gonzalo Lafora, membro da mesma, dicía: “Atxukarro distinguiuse enseguida polo seu amplo coñecemento e pola súa claridade e simpatía (...) Comezou a investigar a estrutura do sistema nervioso dos animais de baixa categoría paira logo analizar estruturas máis complexas do home… Pronto nos demos conta de que os que traballabamos alí Atxukarro era un home de gran futuro”.
Na cámara da casa de Neguri creou un laboratorio paira seguir investigando durante o período vacacional. Con todo, o traballo non era todo. Unamuno dicía que Atxukarro díxolle una vez: “Non todo é facer carreira e nome, gañar diñeiro, vivir, gozar, divertirse…”. Vivía con paixón e tamén coa ciencia. Lafora afirmaba que “todo era alegría e optimismo en Atxukarro, sempre riseiro ante a vida… Iso si, se enfurecía cos escépticos do progreso da ciencia e, sobre todo, cos fraudulentos ou falsificadores da ciencia”.
Una vez terminada a carreira volveu facer as maletas e foise aos laboratorios máis punteiros de Europa. Traballou en París, Alemaña e Italia e finalmente viaxou a Alemaña á clínica de Emil Kraepelin paira estudar a súa nova psiquiatría. Alí traballou durante tres anos no laboratorio de Alois Alzheimer investigando as lesións neurológicas da rabia.
Atxukarro destacou entre os discípulos de Alzheimer e cando veu a oferta do Manicomio Federal de Washington, o mestre non dubidou en enviar ao mozo bilbaíno.
A experiencia de Washington non foi de calquera tipo. Era un hospital dun seis mil pacientes e non faltaban recursos. Naquela época publicou numerosos traballos e foi pioneiro na investigación da glia: “a neuroglia non é só un tecido de apoio, senón un elemento de gran importancia nas funcións nutritivas e metabólicas”, escribiu.
Con todo, botaba en falta a casa e, sobre todo, deixou á súa amada en Madrid, Lola Artajo. Volveu dous anos despois, deixando ao seu amigo Lafora no seu posto.
En Madrid custoulle a estabilidade económica. Fallou nas oposicións paira una praza do Hospital Xeral de Madrid e comezou como médico privado. Ramón e Cajal tomouno no seu laboratorio, pero sen soldo. “Estou descontento —escribiu— da falta de éxito das cousas oficiais do laboratorio e do hospital, e tamén estou a pensar en abandonar o laboratorio de Cajal, porque me quita tempo e non saco nada. Creo que vou empezar a traballar na clínica e se algunha vez gaño bastante, volverei á experimentación; cústame deixar de lado esa ilusión”.
Aos poucos superou os problemas económicos. E en 1911 casa con Lola, coa súa familia en contra (Lola tiña primo, era maior e estaba enferma). Ese mesmo ano sacou praza no Hospital Provincial de Madrid, e a partir do ano seguinte dirixiu o Laboratorio de Histopatología do Sistema Nervioso.
Continuou coa investigación de Glia e, paira poder analizala ben, inventou una nova técnica de tinguido: Técnica de Atxukarro (tanino e prata amoniacal). Ademais, investigou a patoloxía do sistema nervioso en enfermidades infecciosas e dexenerativas e a influencia do sistema simpático na vida afectiva e nas patoloxías. Abriu o camiño da psiquiatría moderna en España.
Foi un gran médico. O propio Ramón e Cajal tamén lle consultou cando empezou coas dores de cabeza. Cajal dicía: “Estudoume e tras unhas palabras e eufemismos picosos medidos, lanzou a sentenza: ‘O meu amigo empeza a arterioesclerosis cerebral da vellez. Non hai que preocuparse! Estamos ao principio e una boa dieta impedirá o progreso do mal’.
Estaba claro que Atxukarro tiña un gran futuro. Con todo, apareceu a enfermidade e en 1915 tivo que abandonar o traballo. En 1917, cada vez máis incapacitado, volve a Neguri. Pensou na tuberculose, pero finalmente se autodiagnosticó a enfermidade de Hodgkin. Faleceu o 23 de abril de 1918, aos 37 anos de idade.
“Ademais da neurología e a psiquiatría, ensinounos que hai que ser fraternario e comprensivo co enfermo”, escribiu José M, que anos despois traballou con Atxukarro. Sancristán. O laboratorio e a cama do paciente estaban moi preto paira Atxukarro. A súa paixón era aplicar canto antes os avances técnicos na clínica. Coñece paira curar.
Bibliografía:
ACHUCARRO OUTREACH MANAGER (2012): “Datos rápidos da visita de Nicolás Achucarro”. En neurociencia - Achucarro Basque Center for Neuroscience
ALONSO, J.R. “Achúcarro”. Neurociencia - O blog de José Ramón Alonso.
ESTORNES, I: “Achúcarro e Lund, Nicolás”. Auñamendi Eusko Entziklopedia.
MARTINEZ-AZURMENDI, H. (2001) “Dr. Nicolás Achúcarro (1880-1918)”. Norte.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
