Tolo de Lacoizketa
Ao seu tío maior deulle o capricho que quería beber auga fresca daquela fonte e enviou ao seu sobriño a recollela. O neno tróuxolle auga e una flor que atopou xunto á fonte. O seu tío agradeceu tanto o agasallo que lle deu todo o diñeiro que tiña ao seu alcance: tres duros. Cando a nai do raparigo decátase, reprende ao seu irmán: “Nunca te dirixirás! Por esa teima de recolección perdiches a túa fortuna e agora o diñeiro que che dou paira o tabaco dóalo por unha flor. Estás tolo!”
Non era o único que pensaba así; no pobo e os seus arredores chamábase desde hai tempo a José María Lacoizketa, párroco do pobo.
Naceu no caserío Lakoizketa de Narbarte o 2 de febreiro de 1831. Era o fillo maior dunha familia nobre. Foi sacerdote en 1855 e inmediatamente foi a Elgorriaga paira atender aos enfermos de cólera, onde permaneceu alí durante 17 meses. Despois matou o párroco do seu pobo natal e substituíuse aos 26 anos. Foi párroco de Narbarte durante 31 anos, ata que en 1888 tivo que enfermar e retirarse. Retirouse entón ao palacio Jarola de Elbete, onde tiña a súa irmá. Morreu ao ano seguinte, con 58 anos.
Lakoizketa fixo moito máis que curas. “Cando os meus servizos destináronme –escribiu– a ofrecer neste marabilloso val, decidín dedicarme á investigación de obxectos naturais, durante todo o tempo libre deixábanme os múltiples requisitos caritativos que leva o traballo sacerdotal. As plantas (...) foron as que máis espertaron a miña curiosidade, e así a botánica foi o obxectivo das miñas investigacións divertidas e das miñas medallas ascéticas e fascinantes”.
Sempre que podía, tanto no verán como no inverno, saía o párroco de Narbarte coa súa caixa de latón, zeio, cincel e martelo. E os veciños vían ao párroco recollendo herbas, perdendo no desfiladeiro, ou subindo a lugares nos que ninguén subía e tomando un anaco de roca cun martelo e una cincel, como un tesouro. Era o tolo de Lakoizketa.
O seu amigo Fermín Irigarai, médico de Irurita, escribiu: “A súa afección ás plantas era tanto que as falaba con frecuencia, mesmo con descoñecidos no tema. Ao ver algunha planta, calquera que sexa a súa persoa, tomou a planta e observouna lentamente, e dicíalle todo o que sabía e sentía de ela”.
A pesar de que os cidadáns non entenderon moi ben os comportamentos do párroco, tivo o nome de botánico. Foi membro da Sociedade Botánica Francesa en 1877 e da Sociedade Española de Historia Natural en 1880. Tivo a fama de ser o maior experto en criptógamas do norte peninsular (helechos, brións, fungos e líquenes).
Lakoizketa relacionouse con moitos outros botánicos, atopándose nos seus papeis os nomes de 87. E entre as súas recollidas e intercambiadas con outros botánicos, formou un herbario dunhas 2.500 especies.
En 1884 publicou o catálogo de plantas de Bertizarana: “Catálogo das plantas espontáneas no val de Vertizarana”. Neste traballo recolleu 809 fanerógamas e 495 criptógamas, entre os que se atopaban 186 líquenes. Era o maior número de líquenes publicados no Estado.
Naquela época facíase pouco caso aos criptoógamas e era especialmente difícil identificar os líquenes. Seguramente Lakoizketa tería que utilizar o microscopio e os reactivos químicos paira estudar os líquenes. Con todo, converteuse en mestre de líquenes. Das 192 especies editadas en Navarra, 186 publicounas.
Tamén era lingüista e compaxinou o eúscaro e a botánica que tanto amaba. “Os fitógrafos non esquecen os nomes comúns das plantas. Engaden á descrición das especies os nomes que se lles dan nas rexións nas que viven”, escribiu Lakoizketa, no prólogo do “Dicionario dos nomes euskaros das plantas”, publicado en 1888.
E segue: “Non se pode negar ao eúscaro todo o dereito a estar neste tipo de obras filologo-botánicas, e é compasivo o silencio dos tratados de botánica descritiva nun tema tan importante. E non é o País Vasco, que atravesa o Pirineo occidental, porque non ten interese fitológico, nin porque os seus fillos, tan brillantes en todas as súas carreiras, non destacaron na ciencia das plantas (...) Este traballo vén cubrir esas lagoas e a satisfacer estas necesidades”.
No dicionario aparecen os nomes en eúscaro das seccións e órganos das plantas. Logo veñen as plantas. Paira cada planta, primeiro o nome científico, daquela o nome común e os sinónimos en castelán, o nome común en francés, o de eúscaro e os sinónimos, a etimología dos nomes en eúscaro e, por último, algunhas notas sobre a planta. E “para que os meus paisanos non familiarizados coa linguaxe científica poidan atopar facilmente o significado dos nomes en eúscaro, porase ao final un índice alfabético deses nomes”.
Lakoizketa di que recolle no dicionario os nomes que se dan ás plantas en Bertizarana, Bortziriak, Baztan, Narbarte, etc. Doutra banda, recoñece que o feito de querer aclarar as orixes dos nomes en eúscaro tiña algúns riscos. “As etimologías poden ter moito de arbitrario, moito de ideal e de verdade, se se deixan levar por aletas lixeiras da imaxinación”. Paira evitalo púxose una serie de normas, pero non podía dicirse que logrou escapar totalmente das ladeiras da imaxinación.
En calquera caso, o valor do traballo realizado por Lakoizketa na botánica e na industria vasca é innegable. Eusko Ikaskuntza tamén quixo recoñecer a obra do tolo de Lakoizketa e colocou una placa na súa caserío en 1924: “O señor Lakoizketa, fillo de boa casa, é o maior vasco do saber vexetal. Un recordo da mención que lle debemos aos vascos”.
Bibliografía:
ANDUAGA, A: “Lacoizqueta Santesteban, José María de”. Auñamendi Eusko Entziklopedia
ETAYO, J. (2002): – J. M. Lacoizqueta”. Naturzale 17, 5-34
IBARGUTXI, F. (2006): “O párroco das mil plantas”. Diario Vasco.
LACOIZQUETA, S.L. (1888): “Dicionario dos nomes euskaros das plantas en correspondencia cos vulgares, casteláns e franceses e científicos latinos”. Imprenta Provincial.
LACOIZQUETA, J. M. (1884): “Catálogo das plantas espontáneas no Val de Vertizarana”. Actas Soc. Exp. Dif. Nat.13: 131- 225.
OLLAQUINDIA, R. (1980): Tres estudos sobre dicionarios navarros. Fontes linguae vasconum: Studia et documenta 35-36, 319-352.
PÉREZ DE VILARREAL, V. (1982): “Don José María de Lacoizqueta : o botánico (1831-1889)”. Cadernos de etnología e etnografía de Navarra39, 329-361.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
