Evidencias da crise socio-ecolóxica
Aldaketa Globala eta Garapen Sostengarriko doktorea
Basque Centre for Climate Change
A plataforma científica normativa IPBES das Nacións Unidas ha afirmado no seu último informe que un millón de especies están a piques de desaparecer no planeta, una de cada oito. A perda de hábitats está na base da perda de biodiversidade, xa que o 75% da superficie terrestre foi alterada polo home a golpe, por deforestación, por agricultura intensiva, por urbanización de terras, por crise climática… Destruímos o 80% dos pantanos do mundo e o 32% da superficie forestal. A conclusión é que o 20% das especies desapareceron desde 1900 e outro 13% poden desaparecer nos próximos anos. Mentres tanto, a poboación mundial duplicouse, o produto interior bruto global multiplicouse por catro, e o comercio internacional, que fomenta o transvasamento de produtos a calquera país do mundo, multiplicouse por dez.
O informe di que hai que deixar de lado a dogma do crecemento económico, que temos que ter como obxectivo un sistema económico sustentable. Pero, cales son as razóns socioeconómicas que subxacen a esta crise socio-ecolóxica? Que políticas habería que pór en marcha? E, quizais o máis importante, como se fai? Temos que sacrificar o benestar?
Estas son as preguntas que solicitamos ao economista Unai Pascual García de Azilu e á científica ambiental Noelia Zafra Calvo. Ambos os investigadores do Basque Centre for Climate Change.
“O modelo de gobernanza é o responsable da crise”
Unai Pascual García de Azilu
Doutor en Economía e Política Ambiental. Investigador BC3
O informe IPBES fala xa da crise socioecológica. Cales crees que son as razóns que fundamentan esta crise?Si fixámonos na historia do ser humano, a taxa de perda de biodiversidade está a ser a máis alta das últimas cinco décadas, pero a perda de biodiversidade que puxo de manifesto o IPBES non debe ser vista como un mero problema ambiental. A sociedade e a economía son o centro do problema. As evidencias científicas indican que os principais axentes directos detrás desta perda son, respectivamente, o uso da terra e o mar, a explotación directa dos recursos naturais, o cambio climático, a contaminación e as especies invasoras.
Baixo este cinco grandes actores directos subxace a intervención humana, polo que se poden identificar varios axentes transversais que están na súa base. O informe IPBES menciona os cambios nos comportamentos e valores dos individuos, os patróns de consumo e produción, o comercio internacional, a dinámica e a tendencia demográfica, a innovación tecnolóxica e o modelo de gobernanza. As combinacións destes factores dan lugar ao cinco principais axentes directos mencionados, que se atopan detrás da pesimista tendencia da biodiversidade en diferentes puntos da Terra. Queda claro, por tanto, que estamos ante unha crise socio-ecolóxica, non só ecolóxica:a propia sociedade e o sistema de gobernanza que esta crea e mantén son os responsables da crise.
Desde o punto de vista do metabolismo da sociedade, o feito de que nos últimos 50 anos a poboación humana duplicouse, o crecemento en catro ocasiones do produto interior bruto e o aumento en dez veces do valor do comercio internacional han incrementado enormemente a demanda de recursos naturais, materias primas e enerxía. Isto supuxo un incremento directo da presión sobre a terra e o mar e, loxicamente, un aumento na xeración de residuos. O cambio climático é un exemplo de contaminación por CO2 e non podemos esquecer a inundación de residuos de plástico. A ambos os dous lados da moeda atópanse os factores directos e indirectos da presión social sobre a natureza.
Que políticas habería que pór en marcha?Podemos vincular dalgunha maneira todos os factores socioeconómicos á política. Así, paira poder responder a esta importante pregunta, en primeiro lugar deberiamos ter en conta que a palabra política ten entre nós significados ou aplicacións moi diversas. Todos facemos política no día a día cando tomamos calquera decisión: fortalecemos os valores humanos e naturais, fomentando un sistema educativo determinado, consumindo alimentos dun determinado modelo de agricultura, elixindo un ou outro modelo de mobilidade cotiá, decidindo en vacacións, onde e canto viaxamos… E hai outro tipo de política que fan os representantes políticos, onde establecen as normas e leis dese xogo político. Estas normas teñen una incidencia directa na economía ou nas relacións sociais. Nas ciencias humanas denomínanse institucións. As institucións e as leis deben situarse no centro da crise socio-ecolóxica. Estas son as causas da crise.
Pero máis aló das normativas ambientais, outras tamén teñen una relación directa ou indirecta coa natureza. Todo marco normativo condiciona o tipo de relación da sociedade coa natureza na medida en que regula os modelos de saúde, educación, consumo e produción. Por tanto, todo o sistema de gobernanza é o que deberiamos revisar. O medio ambiente é un tema transversal de moitos sectores que está estreitamente relacionado coa sociedade. Así, o medio ambiente debería ser un tema transversal en todos os gobernos, tanto nos municipios como en escalas máis altas. Mentres non o fagamos, non daremos a verdadeira dimensión ao problema.
En primeiro lugar, habería que eliminar os incentivos económicos que incrementan a produción e o consumo de materiais e enerxía. Segundo datos das Axencias Internacionais de Enerxía, son perversos os premios de máis de 400 mil millóns de dólares en combustibles fósiles. O mesmo ocorre coas curmás monetarias que favorecen una agricultura intensiva e insustentable. Por exemplo, as que permiten un consumo masivo de auga ou a agricultura mediante fertilizantes artificiais e outros inputs fitosanitarios que dependan de combustibles fósiles. Non podemos protexer a natureza e, mentres tanto, alimentar desde a porta traseira ás institucións que promoven estes premios económicos. É como encher ao lume da crise socio-ecolóxica.
Teremos que sacrificar o benestar? Hai que cambiar o modelo. Algúns utilizan a palabra transición socio-ecolóxica, outros a palabra transformación. En calquera caso, é este século o que temos que pór en marcha a revolución socio-ecolóxica. Se non é así, a biodiversidade e o sistema climático son dous dos principais factores que sustentan á humanidade. Ambos teñen una estreita relación, non se pode entender una sen ter en conta a outra. O efecto de quecemento repercute negativamente na biodiversidade, á vez que necesitamos ecosistemas sans paira a captura das emisións de CO2 (chan, biomasa vexetal e océanos) e paira a adaptación efectiva aos efectos do cambio climático. Temos que reinventar a base socioeconómica da vida. En lugar de crecer material e energéticamente, debemos pór en marcha un modelo que reduza o metabolismo social. Debemos integrar o benestar no imaxinario colectivo máis aló dos consumos materiais e enerxéticos. Temos que facer atractivo este concepto. Cando o consigamos queda claro que o sacrificio é o que estamos a facer agora. Hai que cambiar a situación. Non hai outro camiño.
“Temos que conseguir reconectar ás persoas coa natureza”
Noelia Zafra Calvo
Doutor en Cambio Global e Desenvolvemento Sustentable. Investigador BC3
O informe IPBES fala xa da crise socioecológica. Cales son, na súa opinión, as razóns que fundamentan esta crise?Fundamentalmente, o noso modelo de vida completo, centrado no consumo en case todas as culturas do planeta. Non está baseada no respecto á Terra. Hai uns milenios o ser humano perdeu o respecto á natureza e á Terra, coma se tivésemos respecto a un amigo, porque a relación coa natureza pasou de comprendernos a querer controlala, a provocar desequilibrios.
Compramos roupa que usaremos una soa vez ou un pemento envolto en plástico nun recipiente de polietileno; utilizamos xabón de mans envasado en lugar de pastilla de xabón paira lavar as mans, ou secamos as mans con papel, viaxamos en avión en lugar de realizar viaxes curtas en tren; tiramos ou non reciclamos a comida sobrante, especialmente cando a carne é vermella, cuxa produción resulta moi cara paira a Terra.
Ademais, ninguén quere cambiar o seu status quo, especialmente aqueles que non queren que se produzan cambios sociais que non lles provoquen beneficios, aínda que estes cambios sociais supoñan vantaxes paira una maioría ou paira a supervivencia da Terra.
Que políticas porías en marcha?Desde o punto de vista ecolóxico, a Terra é un sistema en equilibrio. Cando o home provoca un desequilibrio no sistema, a Terra se autoajusta. Por exemplo, a Terra quéntase co cambio climático e prodúcense axustes no sistema atmosférico e oceánico que provocan tifones e con eles inundacións. O noso principal argumento paira a conservación da natureza céntrase na cantidade de cousas que imos perder con todos estes axustes, xa que a Terra non sempre se axusta como máis nos conveña a nós, ou peor aínda, non sabemos que axustes van ocorrer e que problemas debemos afrontar co paso dos anos.
Eu non me centraría nas políticas de mitigación dos danos que provocan estes axustes, senón que abordaría as políticas de cambio na integración das persoas no sistema da Terra, desde o punto de vista individual. Creo que temos que conseguir que as persoas se reconecten coa natureza. Podemos conseguilo con algo significativo e emocionante paira as persoas, como ver a árbore plantada polos avós ou nadar no mar paira sentir as ondas… Tamén é importante construír una visión de futuro compartida cunhas mínimas claves de respecto á Terra e a outras persoas e seres vivos que conviven.
Temos que sacrificar o benestar?Cada cal debe facerse esa pregunta. Que chamamos benestar e en que medida estamos dispostos a adaptarse. A teoría di que cada un pode adaptarse, de forma máis ou menos sinxela, a temas que non considera básicos paira o seu benestar. Pero é moi relativo o que cada un considera básico. Hai quen considera fundamental moverse en coche, e paira outros será fundamental seguir comprando no supermercado, aínda que así os mares enchan de toneladas de plástico. Un punto crítico é quen pode decidir sobre este cambio e como se vai a levar a cabo un proceso que afecte de forma diferente aos grupos de persoas.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
