Homo sapiens
Claves da especie humana desde o punto de vista antropolóxico e xenético.
A especie humana é o resultado da evolución. Hoxe todo chegou adaptándose á contorna da época. Os antropólogos levan anos traballando paira coñecer a evolución humana utilizando fósiles. E nos últimos anos avanzaron moito coas técnicas xenéticas. Por tanto, a antropoloxía e a xenética van da man nese desexo de saber que é o ser humano e que é o que lle diferencia doutros animais.
Desde o punto de vista antropolóxico, Neskuts Izagirre, antropóloga da UPV, considera que o home moderno clasifícase en cinco aspectos: cultura, bipedia, encefalización, dentición e idioma. Camiñar sobre dous pés, ter un encéfalo desenvolvido e ter una determinada estrutura dental son características puramente físicas. Cultura e lingua son características doutro nivel.
Cultura en maiúsculas
"A cultura aparece a partir do Homo habilis --di Izagirre- desde fai 2,6 millóns de anos, xa que os instrumentos elaborados máis antigos son de entón. Isto non significa que os anteriores non tivesen outro tipo de ferramentas".
Por definición, todos os do xénero Homo son seres humanos. Na actualidade, a única especie deste xénero é o Homo sapiens, pero a liñaxe humana xurdiu hai tempo e no camiño foron varias as especies deste xénero. Por tanto, se se quere saber cando naceu o home, haberá que saber quen era o Homo máis antigo. E isto, segundo a filogenia actual, é o Homo habilis.
O camiño do Homo habilis ao H. sapiens, evolución, foi construído polos antropólogos cos fósiles atopados. "Cando estudei antropoloxía, a finais dos anos 80 --lembra Izagirre- as filogenias estaban moi claras, as árbores eran máis simples". A medida que se foron descubrindo os fósiles, foron necesarias novas especies na filogenia da liñaxe humana, o que conduciu a unha filogenia máis ramificada e complexa da liñaxe humana.
O neanderthal, por exemplo, está catalogado por varios antropólogos na especie Homo sapiens, tamén por Izagirre. "Nós preferimos clasificar o neanderthal e o home moderno nunha mesma especie e diferenciar as subespecies, é dicir, Homo sapiens neanderthalensis e Homo sapiens sapiens ". É por iso que utilizan o termo home moderno en lugar de ser humano.
Nace e vive en África
E de onde vén o home moderno? Dous son as principais teorías, a chamada multirregional, que defende a evolución simultánea do home moderno en diferentes lugares, e a outra, Out of Africa, ou a denominada fóra de África. Os fósiles que apareceron máis recentemente coinciden con este último, aínda que sexa máis ou menos, e os datos xenéticos tamén apostan por este último.
"Os datos xenéticos demostran que o home moderno naceu en África fai 200.000 anos, desde onde colonizó toda Europa. Iso ocorreu fai uns 50.000 anos", afirma Izagirre. Os antropólogos exponse varias hipóteses, xa que só teñen pistas fósiles paira seguir os desprazamentos das especies da liñaxe humana, non son moitas e con elas extráense conclusións.
Facendo referencia á teoría multirregionalista, di Izagirre que "a partir do Homo erectus, fai 2 millóns de anos, todos serían Homo sapiens, paira aprobar esta teoría". A achega da xenética foi fundamental neste aspecto, segundo explica Ana Zubiaga, genetista da UPV: "hai polo menos dez persoas secuenciadas, pertencentes a diferentes grupos étnicos, e se a recta fose un modelo multirregionalista habería que ver máis diferenzas entre grupos que o que vemos".
A diferenza xenética entre grupos ou individuos denomínase variabilidade. E, segundo Zubiaga, "con calquera marcador obsérvase que nas poboacións de África é onde máis variabilidade hai, menos nas europeas e asiáticas, que ademais son unha mostraxe das africanas. Isto indica o lugar onde se orixinou normalmente a especie, o que significa que foi alí onde máis tempo permaneceu a especie e, por tanto, onde se produce a maior variabilidade xenética".
Nova especie
A secuenciación do xenoma nuclear ha demostrado que "somos una especie moi pouco versátil, una especie bastante aburrida --di Zubiagak-- o que significa que seremos una especie recentemente creada e que, probablemente, pasamos por polo menos una botella de sama, é dicir, de moi poucos individuos".
En canto aos grupos étnicos, din que son bastante similares en canto á variabilidade. E "hai máis variabilidade entre os individuos do grupo étnico que entre os grupos étnicos", explica Zubiaga. "A investigación publicada por Jaume Bertranpetit na edición dixital da revista Human Genetics tamén aposta por iso", lembra. Entre outras cousas, comparou aos vascos cos doutros pobos da contorna utilizando microchips de ADN. "E concluíu que non había grandes diferenzas xenéticas. Isto non quere dicir que o Rh e as outras características que antes se mencionaban non sexan certas; se comparas dous grupos étnicos, verás que determinados xenes e determinadas rexións son diferentes, pero si en xeral acubilles moitas secuencias deste tipo, non son suficientes paira diferenciar os dous grupos", explica Zubiaga.
Na roda da evolución
Nova especie e pouco versátil Homo sapiens. Pero segue evolucionando como o resto de especies. Por suposto, en centos de miles de anos non pode haber grandes cambios. En opinión de Izagirre, "o que pasa é que cando pensamos na evolución todos pensamos que van cambiar as nosas características morfológicas. Pero paira velo hai que pasar millóns de anos, a evolución segue, segue en marcha, pero os cambios que se producen non ven fisicamente".
Zubiaga coincide con Izagirre, "o que pasa é que o home ten cultura. A selección natural afecta a todos, pero non é tan evidente nos seres humanos pola nosa cultura". En definitiva, o desenvolvemento do cerebro provocou a habilidade de adaptarse ao medio, o que reduce o impacto da selección natural. Con todo, a nivel dos xenes obsérvase que a selección ten influencia, Zubiaga menciona un exemplo clásico: a tolerancia á lactosa.
Nos animais en xeral, só as crías teñen a capacidade de metabolizar a lactosa do leite. O mesmo ocorre en humanos, salvo tolerancia á lactosa. A clave está no xene lactasa. Una mutación deste xene provocou que os adultos tamén mantivesen a actividade da encima que metaboliza a lactosa. Cando a mutación tivo lugar nos pobos pastores, a introdución do leite na alimentación deulles una gran vantaxe e esa mutación pasou ás xeracións vindeiras. Así, "en lugar de ser todos os seres humanos dun tipo, temos uns seres intolerantes e outros tolerantes, mesmo na idade adulta", explica Zubiaga.
Interpretando o xenoma
Os expertos esperaban que a secuenciación do xenoma respondese a algunhas das preguntas que a persoa ten en mente, como as claves da evolución ou as características que distingue doutros animais. As respostas estarán aí, pero dan traballo interpretando. Zubiaga lembra a expectación que espertaron as primeiras secuencias. "Cando saíu a mosca do drosophila cuns 13.000 xenes, nós esperabamos que fose moito máis, polo menos 100.000. Pero se comprobou que tampouco chegamos a 25.000. Una materia paira facernos máis humildes".
"E logo, cando se secuenció o xenoma do chimpancé, aínda que non está do todo secuenciado, observouse que só o 1% era diferente, só hai 15 millóns de pares de bases". Isto provocou una serie de preguntas, como que indican eses pares de bases e onde están. E nesa procura comezaron a investigar os xenes, pero, como lembra Izagirre, "hai moi pouca diferenza nos xenes".
Á vista diso, tamén comezaron a investigar a parte do xenoma que non codifica as proteínas. De feito, só o 1% do xenoma é xene e o 99% restante pode ter algunha clave paira responder as preguntas, aínda que nun principio se etiquetó como lixo.
Con todo, a medida que avanzaba a investigación, observaron que as diferenzas entre os chimpancés e os xenes humanos son tamén significativas pola súa reducida dimensión. Por exemplo, o xene FOXP2 relacionado coa linguaxe. Segundo explica Izagirre, "a linguaxe é una calidade complexa e haberá miles de xenes afectados", e un deles é o FOXP2. "Queriamos saber si hai una mutación especial nos seres humanos nese xene, e atopouse una mutación que provocaba a modificación dun único aminoácido".
Un grupo de xenéticos da universidade de Oxford descubriu o xene FOXP2 nunha investigación cunha familia inglesa. Nesta familia, algúns membros tiñan dificultades paira falar e outros paira comprender o devandito. E descubriron que o problema estaba nun único xene, o FOXP2 do cromosoma 7.
Ten entón tanta influencia a mutación dun único xene? Si, si é un factor de transcrición. "Nos xenes tamén existe una xerarquía --explica Zubiagak--, a superposición dos factores de transcrición implica que a alteración dun único xene pode provocar un cambio pleiotrópico importante", é dicir, que inflúe en certas características fenotípicas, morfología, desenvolvemento, comportamento, etc.
Por todo iso, lembrando a comparación entre o chimpancé e o home, Izagirre destaca: "Dicir que os nosos xenomas son iguais é case un 99% simplista. Hoxe sabemos que non podemos basear a comparación entre dous xenomas en ser ou non tan só os mesmos nucleótidos". En opinión de Zubiaga, "aos poucos, a medida que imos introducindo o zoom, estamos a ver cousas pequenas que poden influír moito na súa pequeñez".
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
