Papel: fibras de herba paira novos soportes

No contexto artístico necesitamos crear un novo soporte con características diferentes que nos dean un novo parámetro en función da situación. Na creación artística, as características físicas do papel son un aspecto importante. De feito, son idóneas paira diversas obras de arte e fan representativos dos adxectivos grosos, delgados, transparentes, opacos, débiles... O papel pódese construír, romper, coser, encartar, tecer, tradear, gravar ou manipular de diversas formas. A fibra de papel pódese construír en capas, con marcas de auga, utilizar como pintura, verter en moldes, tallar, etc. As fibras poden deixarse na súa cor natural ou tinguirse ou refinarse en función dos intereses de cada un deles, á vez que se lle engaden outros materiais distintos ás fibras (Allen, 2005). O papel é válido paira a ilustración, impresión, pintura, collage, fotografía ou escultura, e pode ser utilizado en grandes tamaños en múltiples formatos, instalacións, montaxes, etc. (Figura 1). Poucos materiais teñen tantas posibilidades de xeración.

No contexto da imaxinaría e o traballo gráfico, esta investigación nace da necesidade da investigación práctica e analítica, así como de responder a dúas preguntas: podemos desenvolver, traballar e producir novos soportes de fibra sen comercializar? Cales serían as súas condicións e valor engadido?

Con estas preguntas na cabeza, seleccionamos algunhas plantas autóctonas e alóctonas de Euskal Herria que polas súas características son de interese paira os nosos obxectivos. A selección realizouse en base a cinco aspectos:

1. Elaboración de coñecemento, valoración e prospección de especies vexetais aptas paira o seu uso como fibras de papel.

2. Estudo e adecuación das fases tecnolóxicas necesarias paira a correcta extracción e utilización da fibra.

3. Avaliación e aplicación de procesos produtivos paira o valor cualitativo do papel.

4º Seleccionar o ensaio e propiedades adecuadas paira realizar con rigor a valoración dos resultados e o control de calidade.

5. Demostrar a capacidade de manexarse como soporte paira utilizalo como elemento artístico, como estrutura interna de imaxes gráficas ou outros procedementos. Así mesmo, valorar as posibilidades expresivas que ofrece o coñecemento do tratamento tecnolóxico utilizado paira a manipulación de fibras e a xeración de papel.

Prospección e ensaios empíricos

A pesar de que inicialmente nos baseamos na observación xeral de plantas vasculares de diferentes comunidades (bosques, sotobosque, prados, terras degradadas, cantiis, humidais, etc.), posteriormente modificamos esta decisión tomando en consideración a prospección xeográfica de especies próximas. Na maioría dos casos tiñan antecedentes ou tiñan similitudes na fabricación de fibras téxtiles ou papel. A comunidade vexetal con maior diversidade de especies foi a de herbas relacionadas coa auga, plantadas en humidais, sotobosque, ribeiras mariñas ou xardíns exóticos. No primeiro grupo destacan as gramíneas, xunto cos ciperáceos e os ihias, das que os papeis obtidos han mostrado una gran diversidade. Das 31 especies correspondentes a 17 familias (figura 2), o procedemento de distribución e a obtención de fibras foron obxecto de mostraxe exhaustiva.

Figura . Especies seleccionadas paira extraer fibras, refinalas e producir papel.

En xeral, no traballo de campo, na mostraxe e determinación das plantas a utilizar tivéronse en conta os seguintes factores:

1. Coñecemento taxonómico e de compostos potencialmente tóxicos ou nocivos paira a saúde, así como de problemas de xestión derivados do seu consumo como licores.

Figuras 3-5. 3: Papel fabricado con fibras de cortaderia selloana; 4: No microscopio de +50 aumentos destaca a estrutura mesturada das fibras; 5: Cunha ampliación de 150 sepáranse as trikomas, células parenquimatosas, etc.

2. Abundancia, regularidade e facilidade de rexeneración da herba seleccionada.

3. Tipo de sistema produtivo descrito na literatura paira a obtención de fibra.

4º Antecedentes de utilización como fibra de papel ou téxtil.

5. Valoración doutros usos relacionados coa planta.

6º Proximidade taxonómica ás especies descritas, utilizadas como fibras de papel.

7. Abundancia de esclerenos rendibles en procesos e consumos.

Figuras 6-13. Fibras e elementos similares. 6: fibra de liberación (Spartium junceum); 7: feixe de fibras esclerénicas (Cladium mariscus); 8: célula vascular (Phragmites australis); 9: feixe de fibras recubertas por unha funda cristalina (Spartium junceum); 10-12: Elementos morfológicos menores das plantas que non son fibra; 10: cutícula epidermica (Cortaderia selloana); 11: células epidermicas (Phragmites australis); 12: células parénquicas e cristais prismáticos (Iris pseudacorus); 13: compostos polifenólicos (Iris pseudacorus).

8º. Posibilidade de utilizar diferentes partes da planta.

9. Facilidade paira extraer a fibra da planta.

10. Dispor dun lugar adecuado paira facilitar a obtención da planta.

11. Achegar novos resultados neste ámbito de investigación.

Resultados e debate

As fibras constitúen o esqueleto ou estrutura dunha folla de papel (Figuras 3-5), polo que deben ter unhas características específicas paira o uso ou aplicación que se pretende conseguir. Aínda que teoricamente calquera planta pode converterse en papel, na práctica esta hipótese é menos viable (Hunter, 1947), xa que debemos ter en conta as características morfológicas ou histolóxicas das plantas. Por unha banda, non todas as plantas teñen a mesma cantidade de fibras ou a mesma calidade de fabricación de papel, e doutra banda, hai que ter en conta o biotopo de crecemento, a época de recolección da planta e a abundancia e dispoñibilidade da especie presente na natureza.

Outros aspectos a ter en conta na fabricación do papel son a relativa homogeneidad na dirección ou disposición das fibras, a súa abundancia cuantitativa ou cualitativa e a resistencia e prosperidade das pontes entre as fibras. Ademais, é importante saber que, aínda que os factores que inflúen nas pontes entre as fibras dependen das súas características físicas e químicas (principalmente hemicelulosa e lignina) e da súa localización na planta (Atchison & McGovern, 1987), os procesos posteriores (branqueo, refinado, prensado na humidade, calandrado ou adición de aditivos, entre outros) (1998).

Figura 14 (de esquerda a dereita e de arriba abaixo). Papeis xerados con fibras de herba seleccionadas paira esta investigación concreta: Cladium mariscus, Cortaderia selloana, Iris pseudacorus e Lygeum spartum.

Os papeis feitos a man neste contexto técnico-artístico deben cumprir una serie de requisitos: ser homoxéneos, ser liso ou dúctil, ás veces opaco e ás veces transparente, ter una dimensión estable, ser uniforme paira absorber a tinta, así como ser resistente ás tensións e manterse no tempo. Ademais, a variedade de matices, o control da textura e os diferentes acabados con cada fibra motívannos. En definitiva, o control macroscópico e microscópico das especies a ensaiar motívanos. (Figuras 6-13). Estas características só serán posibles mediante unha análise exhaustiva e a elaboración manual de papel a través dun proceso técnico protocolizado (López-Quintana & Legarreta, 2008).

Paira garantir bos resultados na selección de especies vexetais, establecéronse como materia prima as características básicas necesarias paira o correcto desenvolvemento do produto. Entre elas destacan:

A. Estudo ou observación morfológica en papel dos elementos anatómicos das plantas.

B. Comparación da análise biométrico das secuencias do tres sistemas de refino utilizados: desintegrador, muíño de bólas e pila holandesa.

C. Ensaios físicos. Cuantificamos gramaje, espesor, densidade, suavidade, dureza e porosidad, probas de racho, blancura, opacidade e cor, inestabilidade dimensional, capilaridad ou grao de filtración.

Figura . Papeis creados con fibras de herba seleccionadas paira este estudo concreto Phragmites australis, Spartium junceum, Typha domingensis e Zea mays.

D. Ensaios mecánicos que analizaron a idoneidade de novos papeis paira os procesos a realizar.

Dos resultados obtidos determinouse o comportamento do oito produtos e as variables que inciden na mellora da súa calidade. As plantas seleccionadas son: Cladium mariscus, Cortaderia selloana, Iris pseudacorus, Lygeum spartum, Phragmites australis, Spartium junceum, Typha domingensis e Zea mays (Figs. 14-15).

Conclusións

A variabilidade da lonxitude das fibras das distintas especies, así como das dos distintos órganos de una mesma planta, permitiu a creación de numerosos produtos de papel, como é o caso de Zea mays. No apartado de prospección destacamos a capacidade de Cladium mariscus, una nova especie que non foi estudada anteriormente neste campo de investigación.

Referencias