E o día converteuse en noite... marabilloso?

Dragón que come o sol

Desde tempos remotos, os seres humanos estamos atentos ao que ocorre no ceo, movidos por obxectivos prácticos: si chove, si podemos utilizar os raios solares paira quentar algo... e, sen dúbida, os fenómenos astronómicos tamén foron obxecto da nosa atención. As eclipses son os principais acontecementos celestes que provocaban o terror das civilizacións primitivas, entre os que se atopa a maior emoción das eclipses totais de sol, polo que é comprensible a paixón por rexistrar e predicir estes fenómenos.

Por exemplo, os chineses crían que un dragón tentaba comer o Sol durante as eclipses solares e crían que paira escorrentar ao dragón era necesario tocar o tambor, gritar e disparar frechas cara ao ceo. Por iso é coñecida a historia dos astrónomos do emperador chinés Hsi e Ho. Parece que os dous astrónomos pasaban demasiado tempo bebendo, en lugar de rexistrar o que ocorría no ceo, e que se produciu unha eclipse solar sen que se fixese ningunha observación. Como consecuencia deste erro, o emperador tomou a decisión de cortar a cabeza aos astrónomos.

A eclipse que mencionabamos na introdución tivo tamén una consecuencia importante, política neste caso. Esta eclipse solar puxo fin á guerra que se estaba producindo en Asia Menor, na península de Anatolia, xa que tanto os babilonios como os gregos, do mesmo xeito que os chineses, dicían que a desaparición do sol era una malo sinal. Así nolo conta Herodoto:

“(...) e entre os medianos houbo una guerra de cinco anos na que, a miúdo, os médicos venceron aos lydicos e, a miúdo, aos lydicos, e tamén aos lydicos, que fixeron algunha pelexa nocturna. E coa guerra igualada, o sexto ano de conflito tocoulles converter o día en noite en plena loita. Esta é a evolución do día que o Thales Mileto anunciara previamente aos jónicos, establecendo o aniversario do conflito. Pero os lydarras e os medianos, cando viron o día como noite, tentaron romper o conflito e facer a paz entre eles.”

Thales de Mileto (a.C.) 624-546). Ilustración de Ernst Wallis (1877). Ed. Extraído de Wikipedia (Creative Commons)

O historiador grego advírtenos de que, ademais de asinar a paz, tamén fixeron o contraste e outros ritos, o medo á eclipse que tanto foi tan grande:

“De feito, estes pobos, ademais de facer os juros típicos dos helénicos, realizan una incisión no brazo e rastrexan o sangue entre eles” (Herodoto, Historias, I.74)

Hoxe en día sabemos si aquela eclipse foi a. C. Sucedeu o 28 de maio de 555. A eclipse cruzou a península de Anatolia e a eclipse total púidose ver pola tarde na beira do río Halys (colonia), tras tres minutos de cubrición total do Sol e dando paso á coroa e á noite estrelada. Por tanto, e tendo en conta os supersticiones da época, é posible que a desaparición do Sol en plena guerra provoque a paz entre ambas as partes, como nos conta Herodoto.

Con todo, Herodoto engade algo máis: Talles anunciou unha eclipse “co aniversario do conflito”. Paira empezar, a frase é un pouco rara porque ao predicir unha eclipse podemos saber tamén o día exacto; de feito, non ten moito sentido predicir o ano en que se producirá a eclipse. Con todo, é importante ter en conta que Herodoto anunciou o suceso cen anos despois de que se producise a eclipse, polo que non é de estrañar una certa transformación dos detalles no proceso de comunicación. Con todo, a maioría dos historiadores valoraron positivamente a frase de Herodoto e moitos libros e artigos recollen que Talles Mileto anunciou o fenómeno da eclipse solar.

Thales, filósofo e científico

Thales era un personaxe curioso. Coñecido como filósofo, clasifícase no grupo dos presocráticos, dando paso ao pensamento racional no sexto século antes de Cristo. Talles incidiu na importancia da auga, definindo>{> (arkhe) ou como principio, e propuxo que o mundo era un disco cheo de auga. Parece ser que Talles tamén era un pouco descoidado e, segundo contan, nunha noite estrelada caeu nun pozo mirando ao ceo e provocou a risa dos demais.

Thales era uno do sete sabios de Xeade. Ademais de participar nas primeiras especulacións filosóficas, realizou algúns logros espectaculares. A máis coñecida e máis importante é probablemente a realizada durante a viaxe a Exipto, onde conseguiu calcular a altura das pirámides, medindo a lonxitude das súas sombras. A idea é bastante sinxela, baseada no concepto de proporción: ao chegar os raios solares paralelos á superficie terrestre, a proporción entre as sombras de dous obxectos verticais será a mesma que a das alturas entre obxectos. Por tanto, sendo coñecida a altura dun bastón ou columna de referencia e a lonxitude da súa sombra, só necesitamos medir a lonxitude da sombra dunha pirámide paira calcular a altura da pirámide. Na actualidade, este concepto de xeometría denomínase “Teorema de Talles”.

O método utilizado por Talles paira medir a altura das pirámides, hoxe coñecido como o teorema de Talles. Como os raios solares chegan paralelos, as alturas da pirámide e da columna gardarán a mesma proporción con respecto ás súas sombras se as medimos simultaneamente. Por tanto, facendo a = b x c/d podemos calcular a altura da pirámide. Gráfico: Miguel Querejeta.

Durante a súa viaxe a Exipto, Talles tamén atravesou Babilonia e realizou un certo intercambio de coñecementos coas súas xentes. E iso lévanos de volta á nosa famosa eclipse. Non sabemos exactamente que aprendeu Talles dos astrónomos de Babilonia, pero é certo que eles tiñan un profundo coñecemento das eclipses. Por exemplo, naquela época os babilonios eran capaces, grazas aos ciclos, de predicir as eclipses de lúa e dispor dun rexistro exacto das eclipses observadas desde ela durante polo menos cinco séculos. Así, na era contemporánea, a predición de Talles foi: Aprendeu en Babilonia como calcular as eclipses e, utilizando este coñecemento, anunciou con éxito o espectacular fenómeno de 555.

Pero non esquezamos que a eclipse que puxo fin á guerra foi unha eclipse solar e non unha eclipse de lúa. A maioría dos historiadores contemporáneos non tiveron en conta este detalle, pero astronómicamente non é o mesmo. E é que parece que C. no século sexto os babilonios aínda non eran capaces de predicir as eclipses solares. Con todo, como se explicará, debido ás características da eclipse, Talles en ningún caso puido predicir a desaparición do sol no río Halys nin aplicar o coñecemento babilónico.

Sombras cósmicas

Imos dar un salto e imos tentar comprender, desde o punto de vista actual, cando e como se producen as eclipses. A Terra vira cada ano ao redor do Sol e a Lúa ao redor da Terra una vez ao mes. Estes movementos poden provocar que a Lúa atravese a sombra da Terra e prodúzase unha eclipse de Lúa; tamén poida que a sombra da Lúa toque a cortiza terrestre, cubra o Sol desde o noso punto de vista e prodúzase unha eclipse solar. Por tanto, se as órbitas da Terra e a Lúa estivesen situadas no mesmo plano, as eclipses de Lúa deberían ocorrer mensualmente (cando a Lúa estea chea) e o mesmo coas eclipses de Sol (unha eclipse cada mes). Con todo, as órbitas non se atopan exactamente no mesmo plano, xa que a diferenza entre ambas é duns 5º, polo que as eclipses son menos perceptibles. Nas eclipses de Sol, ademais, a sombra proxectada pola Lúa é tan estreita que só é visible nunha pequena zona da superficie terrestre, nunha banda duns 100-200 km de anchura.

Eclipse de Lúa e Eclipse de Sol (non representados a escala na imaxe). Imaxe: Dicionario enciclopédico Elhuyar de Ciencia e Tecnoloxía.

Debido á inclinación entre as órbitas mencionadas e ao movemento da Terra ao redor do Sol, as eclipses só son posibles dúas veces ao ano en épocas coñecidas como estacións de eclipses. Por exemplo, as eclipses só podían producirse nos anos 2014, abril e outubro; ao ano seguinte, nos meses de marzo e setembro de 2015, produciranse as estacións de eclipse (ano tras ano, estas estacións vanse adiantando aos poucos debido á lentitude nas orientacións relativas das órbitas). Por tanto, ante a observación e o rexistro das eclipses suficientemente extenso, non é difícil concluír que estes só se produciron nas estacións das eclipses; ademais, sabendo que as eclipses se producen sistematicamente en Lúa Chea ou Lúa Nova, as eclipses só serán posibles nuns poucos días do ano.

Unha eclipse de Sol, visto en Europa en agosto de 1999. Na imaxe pódese apreciar a coroa, una rexión da atmosfera solar só visible en eclipses totais de sol. Ed. Fred Espenak, NASA

Estas estacións de eclipse eran ben coñecidas polos babilonios e probablemente por Talles. Pero con eles só podemos predicir a probabilidade de que ocorra unha eclipse. Nas eclipses de Lúa non é de estrañar que esta predición “cega” dea á predición dunha eclipse visible desde toda a zona da Terra na que é noite. No caso das eclipses de Sol, con todo, é máis difícil acertar con esa predición cega, e converter o día en noite sería realmente marabilloso, porque a probabilidade é de até mil!

Con todo, existen métodos de predición de eclipses solares e de predición exacta de eclipses lunares. Na actualidade, calculamos as eclipses con computadores, é dicir, utilizando elementos orbital. Pero os babilonios, e outras civilizacións, identificaron ciclos de repetición; o máis coñecido é Saros: Tras 18 anos, 10 días e 8 horas prodúcese unha eclipse de características moi similares.

Con todo, este ciclo non é tan útil paira predicir as eclipses de sol, xa que debido á diferenza de 8 horas a eclipse estará xeograficamente desprazado uns 120º: O previo á eclipse de Tales, por exemplo no ciclo de Saros, foi visible no centro do Océano Atlántico. O ciclo de repetición coñecido como tripla Saros ou Exeligmos é moito máis útil: Como estas 8 horas acumúlanse, esta terceira eclipse producir practicamente na mesma posición, 54 anos despois.

Thales e eclipse

Como consecuencia do exposto, algúns autores propuxeron que Talles podería utilizar o ciclo Exeligmos. É posible que a eclipse, que ocorreu 54 anos antes, descubrísese escoitando á xente de Mileto ou lendo nos rexistros de Babilonia e aproveitando este feito, utilizásese o ciclo Exeligmos paira predicir a eclipse total. Pero, una vez máis, esta hipótese ten un gran inconveniente: Desde o punto de vista de Asia Menor, podemos dicir que a eclipse de 575 é una excepción, xa que nel situouse o final do percorrido da eclipse total. A eclipse que se produce despois do ciclo Exeligmos describe xeograficamente o mesmo percorrido, pero existe un pequeno desfasamento que provoca o desprazamento da eclipse á eclipse. Tendo isto en conta, pódese calcular que é imposible ver a eclipse previa ao ciclo desde a zona de Mileto, polo que neste caso particular Talles non podía aplicar este ciclo.

a.C. Percorrido da eclipse solar de 585. O punto final foi en Asia Menor. Por iso, pódese estimar a imposibilidade de visualizar a eclipse previa ao ciclo desde a zona de Mileto. Ed. Fred Espenas/NASA/GSFC

Por tanto, o noso filósofo non puido utilizar o método cíclico paira predicir a eclipse, como se argumentou a miúdo, porque as eclipses anteriores non foron visibles desde esa rexión da Terra. Ou mellor devandito, polas especiais características da eclipse vista desde Asia Menor en 5805, Talles non podía ser, por un método cíclico, a seguridade dunha eclipse total de Sol. Iso quere dicir que se soubésemos que Talles utilizou un deses ciclos, habería que entender que inventou o anuncio de sorte (o filósofo jónico que tivo moita sorte! ), e non deberiamos consideralo un método científico.

Con todo, lembremos que cen anos despois daquel acontecemento histórico Herodoto deuno a coñecer, e é posible que durante o proceso de transmisión oral modificouse a información. Por exemplo, é posible que naquela época Talles anunciase con precisión algunhas eclipses de lúa, con repeticións cíclicas, aprendendo dos babilonios ou deducido polo propio filósofo. Ademais, como xa se indicou, se Talles probablemente sabía que as eclipses de lúa e sol só poden producirse en determinadas épocas do ano, non é de estrañar que Talles advertise ás autoridades lianas de que era a estación da eclipse. Alguén sabe no medio da pelexa, cando o día converteuse en noite, alguén lembraba as palabras de Tales e a eclipse que puxo fin a aquela longa guerra deulle a Talles a fama de sempre.

Bibliografía