Ciencia da Adolescencia
Desde o punto de vista biolóxico, a adolescencia baséase en que as partes do encéfalo finalizan a súa maduración en diferentes momentos. Juan Ignacio Pérez Igrexas explicou que “as partes inferiores da cortiza maduran antes e aí están os circuítos do pracer (circuítos de premios). Estes circuítos están completamente desenvolvidos cando os nenos teñen entre 11 e 12 anos, na puberdade, mentres que a parte dianteira da cortiza chega 15 anos despois, aproximadamente 30 anos”.
No desenvolvemento do encéfalo danse dúas fases: primeiro una fase de crecemento antes e despois una fase de poda. Con iso redúcense as unións sinápticas entre neuronas, o que implica a fixación dunhas funcións e a desaparición doutras.
Paira explicalo, Igrexas pon un exemplo: “Isto vese moi ben na pronuncia das linguas, especialmente nas linguas tonales como o chinés. Se as linguaxes tonales non se aprenden desde pequenos, logo non hai forma de pronunciar ben e moitas veces de identificar ben os sons. Por que? Porque esa capacidade pérdese ao podar as sinapsis”.
Podado de neuronas
En xeral, pódaa prodúcese ao longo da infancia, mentres que na cortiza prefrontal non é así: neste apartado a densidade neuronal non queda antes de nacer ou recentemente nados, senón que aumenta até a puberdade. “E entón empeza pódaa”, matiza Igrexas.
Por tanto, na cortiza prefrontal, en principio a materia gris é moi abundante, xa que é esa materia gris: sinapsis, dendritas... Despois, máis tarde que noutras partes do encéfalo, iníciase o proceso de poda, que á súa vez comeza a reforzar as conexións intracraneales.
Igrexas explica como sucede: “Os axones están rodeados dunha capa lipídica chamada mielina. Isto íllalles e garante una comunicación eficaz e rápida. Pois durante a adolescencia, en toda a cortiza, pero especialmente na cortiza prefrontal, a mielina vai aumentando, é dicir, a materia branca vai crecendo. O proceso é longo e ata que termina o cortex non funciona do todo ben”.
Isto é moi importante xa que a función de control executivo corresponde á cortiza prefrontal. “O labor da cortiza prefrontal consiste, sobre todo, en avaliar diferentes alternativas e, como resultado desta avaliación, tomar una decisión. Por iso podemos dicir, en gran medida, que ese é tamén o núcleo de decisións morais. E ata que non se desenvolveu completamente, non se pode decidir ben; os adolescentes saben o que lles dá pracer, pero non teñen en conta as súas consecuencias futuras”.
Dilema moral
Tamén se analizou o desenvolvemento da moral desde o punto de vista da psicoloxía evolutiva. A doutora en Psicoloxía Naiara Ozamiz Etxebarria mencionou a teoría de Kohlberg: “Lawrence Kohlberg era seguidor de Piaget e dividiu o desenvolvemento da moral en etapas. Segundo a súa idade, o individuo estaría nunha etapa ou outra. Por exemplo, ao tomar una decisión moral, os nenos dan importancia aos premios e ás penalizacións, mirando o beneficio de si mesmos. Os adolescentes, pola súa banda, tamén teñen en conta a opinión da sociedade e, sobre todo, o que pensan os iguais”.
Ozamiz pon como exemplo o dilema Heinz: Una muller está a piques de morrer por unha estraña enfermidade. Un medicamento pode salvalo, pero está en mans dunha compañía farmacéutica e vende 20 veces máis caro do que vale. O marido da muller, o señor Heinz, recada todo o diñeiro que pode, pero é a metade do que pide a compañía. En busca de solucións, ao Sr. Heinz ocórreselle roubar o medicamento. Neste caso, sería correcto roubar?
Ozamiz explicou que os nenos xogan en beneficio de si mesmos, polo que creen que si Heinz ama á súa muller, por exemplo, roubar o medicamento é correcto. Os adolescentes, pola contra, tamén se fixan noutros aspectos e teñen en conta as normas sociais. “Por exemplo, un adolescente podería responder que pasaría si empezase a roubar todo o mundo, aínda non son capaces de entender que a vida da persoa está por encima de todo. Os maiores antepoñen a vida ás leis. Non todos chegan ao máximo nivel de moralidade, pero no último nivel estarían os que se atreverían a roubar o medicamento”.
Construción de identidade
Tamén destacou a Erik Erikson. Segundo Erikson, no desenvolvemento da persoa hai oito etapas e en cada una delas hai que afrontar un reto ou un conflito. “Así, a adolescencia é o momento de definir a identidade”, precisou. “Segundo Erikson, ocorre entre os 12-21 anos e si superamos ben esta etapa, a persoa terá una forte identidade. Con todo, se non o supera ben, por exemplo, se se basea en proxectos e expectativas dos seus pais, vivirá un futuro hipotecado”. A pesar de que isto non é máis que un exemplo, Ozamiz ten claro que a adolescencia é clave paira crear una identidade persoal.
Pérez Igrexas coincide co desenvolvemento da cortiza prefrontal: “Preguntábame por que ese desenvolvemento non se producía antes, por que tardou na segunda etapa da vida en lugar de na infancia. Creo que é pola enerxía que necesita o cerebro paira desenvolver; na infancia necesita tanta enerxía, non pode desenvolver todas as partes á vez. Case a metade do metabolismo infantil necesítao o cerebro paira o seu desenvolvemento e funcionamento. Isto significa que a capacidade do cerebro é limitada paira o desenvolvemento e por iso desenvólvese por partes”.
Pérez Igrexas explicou una investigación que reforza esta idea: “Hai una investigación que compara xeneticamente o chimpancé e o home, e obsérvase que hai xenes neoténicos en humanos, nos chimpancés non son neoténicos. É dicir, algúns xenes que se expresan moi tarde no ser humano, na segunda ou terceira década, exprésanse moito antes nos chimpancés. Isto ten que ver coa diferenza entre o chimpancé e os cerebros do home, e a maior diferenza é que o noso é moito máis grande e complexo, especialmente o cortex”.
E iso ten que ver co número de Dunbar, segundo Igrexas. O número das dunas indica que o número de persoas coas que temos relación é limitado, non superior a 140-150. “É una cantidade moi grande, moito maior que os chimpancés e outros primates. Paira ter una rede de relacións tan grande, o córtex tamén ten que ser moi grande e complexo (ou viceversa, nunca sabes o que é antes). O desenvolvemento destas relacións céntrase principalmente na cortiza prefamantal. Por iso a identidade constrúese na adolescencia, porque a identidade créase cos demais, en relación cos demais e por interacción cos demais”.
“Por iso os adolescentes dan tanta importancia á súa imaxe, porque a opinión dos demais é clave paira definirse”, continuou Pérez Igrexas. “Por iso necesitan estar cos seus amigos, avergóñanse cando están cos seus pais cos seus amigos, impórtalles o que dixeron tantas persoas... En definitiva, están a consolidar a súa personalidade, e o seu control leva pola cortiza prefrontal”.
Explica que está na base a esixencia enerxética: son tan grandes que primeiro se desenvolven as partes evolutivamente máis antigas e despois máis recentes. Ademais, paira Pérez Igrexas, é lóxico que antes se desenvolvan as habilidades físicas e logo as habilidades sociais.
Conduta perigosa
En concreto, Ozamiz destacou a interacción dos adolescentes coa sociedade e sinalou que nesas interaccións poden xurdir crises, como as crises relixiosas. Outra característica é vivir no presente: “Viven no presente. Non se preocupan polo futuro e por iso poden adoptar condutas de risco”.
Neste sentido, Pérez Igrexas considera que habería que ter en conta a natureza desta conduta perigosa: “Os adolescentes entran moitas veces en problemas graves, especialmente os mozos. Mostran un comportamento antisocial e está a miúdo relacionado co consumo de drogas. Isto ten que ver cos circuítos do pracer: saben antes que lles produce pracer, que as consecuencias que pode ter a procura dese pracer”.
E segue: “Hoxe en día está bastante claro que as condutas antisociais na adolescencia son de dous tipos. Algúns desaparecen coa adolescencia e outros non, pertencen á personalidade da persoa. Na miña opinión, desde o punto de vista da sanción, non habería que actuar da mesma maneira ante ambos: sabemos que algúns son efémeros, e iso habería que telo en conta á hora de impor sancións. É dicir, hai que dar a quen se mete en problemas por ser adolescente a oportunidade de saír do círculo vicioso de sancións e condutas antisociais. Iso sería bo paira os mozos, por suposto, pero tamén paira toda a sociedade”.
Localización do problema
Tal e como sinalou Pérez Igrexas en relación ao consumo de drogas, Ozamiz tamén considera importante que os adultos entendan que estas condutas están ligadas á adolescencia, xa que, pola contra, córrese o risco de consideralas como un problema. “Neste sentido, o problema non é deles senón de adultos”, afirma.
Ozamiz cre que a adolescencia non ten por que ser conflitiva, pero algúns poden ter problemas. As máis graves, ademais do consumo de drogas mencionado, serían os trastornos da alimentación, os relacionados coa autoimagen, os trastornos emocionais e os accidentes. “Pero a maioría non ten problemas graves e enfróntanse ás novas situacións que se lles expoñen”, subliñou.
Como os adultos, Ozamiz explica que poden ter tensións. En casos extremos, e dado que a tensión actúa sobre o sistema hormonal, pode producirse una detención do desenvolvemento físico por interrupción do fluxo hormonal. No desenvolvemento normal, e tamén pola acción das hormonas, aumenta o impulso sexual e os trastornos emocionais son frecuentes.
Os cambios que se producen no corpo e no carácter non só afectan a si mesmos, senón tamén á maneira en que a sociedade os ve, o que repercute na súa autoimagen. “É una roda tola”. A imaxe corporal ten gran importancia e, na maioría dos casos, tenden a verse máis feos do que son. Neste sentido, a autoestima vese alterada e por iso cobran importancia os logros deportivos ou académicos.
Neste contexto, e tamén influenciado pola forza da publicidade e a moda, poden aparecer obsesións como a dedicación de horas e horas no ximnasio e, nos casos máis graves, alteracións alimenticias, especialmente nas mozas. “Poden aparecer anorexia, bulimia e son alteracións moi graves. Un 5-20% dos casos de anorexia terminan na morte e a bulimia pode deixar secuelas paira toda a vida na saúde”.
O risco de aparición doutros trastornos psiquiátricos tamén é maior na adolescencia, en ocasións asociados ao consumo de drogas: “É hora de experimentar, e iso inclúe probar drogas. Os primeiros son o alcol, o tabaco e a marihuana, e algúns tamén toman drogas que se chaman máis duras. Pero estes primeiros tamén poden ter consecuencias moi prexudiciais, por exemplo, moitos brotes psicóticos débense ao consumo de marihuana”, advertiu Ozamiz.
Di que está demostrado que nas persoas vulnerables pode aparecer esquizofrenia por consumo de drogas, o que é máis probable na adolescencia. “E aí tamén temos un papel, sobre todo na prevención”.
Parte social
Segundo a OMS, a metade das enfermidades mentais aparecen cando a persoa ten 14 anos, pero a maioría dos casos non se diagnostican até moito máis tarde; os máis frecuentes son a depresión e a ansiedade. Ozamiz dá un dato: “Entre os mozos, o suicidio é a terceira causa de morte. Por iso, é moi importante previr, diagnosticar e coidar a tempo. E iso é responsabilidade de toda a sociedade”.
Neste sentido, Pérez Igrexas e Ozamiz comparten a idea de que a adolescencia é un proceso específico que a sociedade debe entender e que, se se ofrece aos mozos unha contorna beneficiosa, tanto eles como o conxunto da sociedade terán un bo futuro.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
