O mar como vertedoiro
Como os mares de todo o mundo, as augas de Euskal Herria están cheas de lixo. O plástico é a maior parte. Inicialmente macro. Logo micro. E os habitantes do mar terminan comendo ese plástico, ese lixo. Oihane Cabezas Basurko de AZTI e Manu Soto López de pé-UPV/EHU investigan a distribución, composición e impacto do lixo mariño, deixando claro que o problema é grave.
“En todos os puntos de Urdaibai atopamos microplásticos”, explica Manu Soto López, subdirector da Estación Marítima de Plentzia (Pé-UPV/EHU). “O problema é enorme. O plástico está moi arraigado na nosa vida. E o problema é o uso masivo e incontrolado que facemos. Non pensamos nada nos residuos”. E en demasiadas ocasións estes residuos terminan no mar. “Aínda que o botamos na montaña, antes ou despois chegará ao mar”.
De feito, a maior parte do lixo mariño provén dos ríos. Ou polo menos iso é o que din os cálculos xerais. Con todo, non é así en todos os casos, segundo explica a investigadora de AZTI, Oihane Cabezas Basurko: “Hai unha afirmación xeral de que o 70-75% do lixo mariño provén dos ríos. Pero hai outros estudos que din que hai que mirar ao local. E nós habemos visto que a metade do lixo que atopamos na superficie do golfo de Bizkaia provén de actividades marítimas: pesca, acuicultura, buques mercantes, etc. Isto débese, por unha banda, á gran actividade que hai nas nosas augas e, por outro, á influencia das correntes e a dinámica do golfo, que queda aquí o que se introduce”.
E matizando as afirmacións xerais, Cabezas tamén quixo aclarar outra idea que se menciona con frecuencia: “Moitas veces dise que a maior parte do lixo chega ao mar a través dos ríos do sur de Asia, onde a poboación é grande e a xestión dos lixos é moi mala. Si, pero aquí non temos lixo. Alí atópase o lixo, ou pode estar no Pacífico ou noutros mares. Non podemos estar a mirar a outro lugar”.
O que levan os ríos
En Europa vértense anualmente ao mar 307-925 millóns de pezas de lixo flotantes desde os ríos. E os investigadores de AZTI analizaron o que ocorre nos ríos de Euskal Herria. Un estudo publicado hai dous anos analizou a dinámica do lixo de oito ríos: Deba, Urola, Oria, Urumea, Oiartzun, Bidasoa, Urdazuri e Aturri. Para crear un modelo de ruta do lixo utilizáronse drifters, aboias flotantes con GPS.
“Vimos que hai lixos de baixa flotabilidad, como as bolsas de plástico, que se transportan por efecto da corrente, e outras de alta flotabilidad, como as botellas, que se transportan máis rapidamente por efecto do vento”, explica Cabezas.
Segundo o modelo elaborado, o 97% das partículas de alta flotabilidad no verán quedan atrapadas no litoral ao cabo dunha semana. No outono esta taxa redúcese ao 54%. No caso dos lixos de baixa flotabilidad, con todo, quedan atrapadas menos do 25%. A maior parte esténdese polo mar aberto.
Coñecer esta dinámica é útil para a recollida e xestión de lixos costeiros. “É moi importante saber canto hai, onde vai e onde se acumula”, di Cabezas. “Nós traballamos moito coas administracións e este tipo de información axuda a mellorar a xestión, a facer limpezas e a traballar en prevención”.
Por exemplo, está a traballarse coa Deputación Foral de Gipuzkoa porque eles detectaron un problema no flysch, que se acumula moito caucho. “Iso é moi raro. Normalmente tes botellas, tes plásticos, etc. Pero neste caso temos un tipo de lixo moi especial. Pois ben, analizando a dinámica podemos ver onde procede, de que río procede. E isto permite empezar a estudar que pasa nese río, que industria hai…”.
Ademais de analizar o que levan os ríos, analizouse o que hai no mar. Por exemplo, participaron nun estudo que analizou o lixo dos mares de todo o mundo. Este estudo revelou que o 80% do lixo mariño é plástico. Das 112 categorías de lixo utilizadas, o tres cuartas partes das pezas de lixo atopadas eran de 10 categorías, todas elas de plástico. Entre eles, as bolsas dun só uso, as botellas, os vasos de comida e os envoltorios foron o catro produtos máis abundantes, sendo a metade das pezas atopadas.
Durante catro anos realizáronse mostraxes de plásticos de superficie para coñecer o que hai nas augas do País Vasco con focos plásticos. E noutro traballo, publicado en 2022, confírmase, como dicían os modelos, que a zona sueste do golfo de Bizkaia é unha área de acumulación. “Non tiñamos datos para Euskal Herria e queriamos ver canto lixo tiñamos e onde”, di Cabezas. “Sempre se fala de que o Mediterráneo está moi contaminado por plásticos, pois habemos visto que nesta zona, nos microplásticos, estamos en niveis mediterráneos”.
Nas mostras analizadas, o 93% foron microplásticos (menores de 5 mm), o 7% mesoplásticos (5 mm-2,5 cm) e o 1% macroplásticos (maiores de 2,5 cm), mentres que en peso os microplásticos foron o 28%, o mesoplástico o 26% e os macroplásticos o 46%.
Acumulacións de lixo
Doutra banda, observaron que na zona de Hendaia a Baiona acumúlase cinco veces máis plástico que entre Hondarribia e Mutriku. E hai zonas de provisión onde hai 10.000 veces máis lixo que fóra. “Son unha especie de ríos en superficie que poden ter tres ou catro metros de anchura e un quilómetro de lonxitude”, explica Cabezas. “Agora estamos a estudar que procesos físicos producen eses ríos; si son correntes, si son puntos de encontro de masas de auga diferentes… E non sabemos si ocorre só na superficie ou si ocorre o mesmo na vertical”.
De feito, até agora analizaron a superficie de auga, pero pronto verán que hai por baixo. “Estudos realizados noutros lugares indican que o que está en superficie é só un 15% e que a maior parte está en fondo. Pero non temos datos de aquí, e en breve realizaremos unha campaña para analizar a columna e o fondo de auga”.
Coñecer onde se acumula o lixo é útil, entre outras cousas, para poder recollela. “É moi difícil recibir microplásticos, pero se pode recoller a macro”, explica Cabezas. “Os microplásticos son tan pequenos que se pegan a calquera cousa, polo que xunto coa macro tamén se recollen moitos microplásticos. Pero, sobre todo, trátase de que a maior parte do microplástico prodúcese a partir da macro”.
Ao analizar as mostras comprobouse que a maioría dos microplásticos eran fragmentos. Apenas se atoparon exemplares ou pellets. Tamén había fibras, pero a maioría eran fragmentos, é dicir, procedentes de macroplásticos. “Por iso é importante quitar a macro. Sempre se fala de microplásticos polo seu efecto, pero si quitamos a macro tamén estamos a quitar o micro”.
Microplásticos en vida
De feito, os investigadores de pé investigan a influencia dos microplásticos na vida mariña. “Levamos case dous anos estudando o que pasa cos microplásticos en Urdaibai e outros lugares”, explica Soto. “Collemos mexillóns, cangrexos, pestanas, ostras… e en todos atopamos plásticos. O que máis atopamos son as fibras PET”. Estas fibras proceden principalmente da roupa confeccionada con fibras sintéticas. “A industria téxtil é unha das actividades que máis contamina”, afirma Soto.
Soto explicou que o impacto dos microplásticos nos seres vivos é dobre: físico e químico. “Os peixes, etc. cómenos como materia orgánica en suspensión. Pódense acumular progresivamente no estómago ou no tracto gastrointestinal. Ao final, pode obstruirse ou encherse e non poder comer. Así, unha consecuencia podería ser morrer de fame”.
Pola súa banda, o impacto químico pode provir de diferentes aspectos. Por unha banda, os plásticos conteñen aditivos como protectores de ondas ultravioletas, retardantes de chama, etc. ). “Estes aditivos poden liberarse por encimas do tracto dixestivo e ser tóxicos”. Pero os microplásticos tamén son vectores. “Actúan como cabalos de troya aos que se lles retenen metais pesados, hidrocarburos e mesmo patóxenos”, explica Soto. “Os químicos do noso grupo están a analizar estas dinámicas: como se lle adhire o cadmio a medida que envellece o plástico, HAPs, PCBs…”.
En xeral, os laboratorios de pé investigan como aumenta a súa toxicidade a medida que os plásticos envellecen. “Isto é moi importante para nós. Porque nós estudamos as consecuencias biolóxicas e o noso obxectivo é coñecer o estado de saúde destes animais. Pode ocorrer, por exemplo, que, a pesar de sobrevivir, non se poida culpar. Neste caso a poboación estaría esterilizándose e correría o risco de desaparecer”.
Por outra banda, ao analizar os microplásticos que conteñen os animais, déronse conta de que non todo o que a miúdo se considera plástico é plástico. “Até agora, na maioría dos casos, a clasificación dos microplásticos foi visual”, explica Soto. “Nós utilizamos a espectroscopia Raman. Esta técnica demostra con toda seguridade se é plástico ou non. E habemos visto que nos estudos realizados visualmente tiñamos unha estimación do 80%. Moitas partículas parecen visualmente plásticos, pero poden ser materia inorgánica, vidro, etc.”.
“Con todo, o problema está aí”, quixo aclarar Soto. “Atopamos microplásticos en todos os animais. A maior parte nos filtrantes: mexillóns e ostras”. Aínda non se analizaron os peixes. Con todo, Soto destacou unha diferenza desde o punto de vista humano: “No caso dos peixes comemos o músculo, onde en principio non hai microplásticos. No caso dos mexillóns, en cambio, comémolos enteiros e aí pode haber algún problema”.
Nos seus experimentos no laboratorio con mexillóns, han visto que cando os microplásticos son máis pequenos que una micra, salguen rapidamente do organismo. Estes microplásticos, por medio das feces, van ao substrato, deposítanse nel e quedan dispoñibles para os animais autóctonos. “Isto demostrámolo no laboratorio e agora estamos a estudar que pasa no medio ambiente”, explica Soto. Para iso, investigan animais que viven nos sedimentos, como os poliquetos. “Aínda non temos todos os datos, pero en todos os puntos de Urdaibai atopamos microplásticos. O problema está aí. Cada vez hai máis plásticos nas nosas costas, non só na auga, senón tamén nos sedimentos. E isto pode ser perigoso tanto para o ecosistema como para a economía e a saúde das persoas”, afirma Soto.
Solucións
“O problema é o gordo”, di Cabezas. “Eu son optimista porque hai unha chea de iniciativas para visibilizar, concienciar e facer fronte ao problema. Pero hai moito traballo que facer”.
Hai dous tipos de solucións, segundo Cabezas. Por unha banda, os de arriba abaixo: as leis. Un exemplo diso é o dos plásticos dun só uso prohibidos. “No lixo do litoral aparecían pajitas, etc. E prohibíronse. Agora mesmo ocorreu coas tapas de tetrabriks e botellas. É moi interesante observar que os datos de investigación inflúen nas leis. Pero se necesitan cambios máis profundos”.
En canto ás solucións de abaixo a arriba, para Cabezas pódense facer moitas cousas. “O importante é saber onde están os problemas para buscar solucións eficaces”. Por exemplo, sabendo que boa parte do lixo da nosa costa provén da pesca, os de AZTI traballan cos pescadores. “Temos agora o proxecto SEARCULAR para construír redes e aparellos de pesca de forma circular, utilizando materiais máis duros (para evitar a xeración de microplásticos) e que sexan máis facilmente reciclables”.
Tamén considera imprescindible a concienciación social. Neste sentido, menciona o proxecto Ulysses: “Para investigar como se producen as acumulacións de lixo tiraremos miles de drifters. Para iso, repartiremos uns kits nos centros para realizar estes drifters. Despois, cando os lanzamos ao mar, poderán seguir polos centros os lugares por onde circula cada drifter. E iso permite traballar en clase estes temas”.
Soto tamén considera clave a concienciación. “As lexislacións deberían axudar, iso está claro. Pero para cambiar as lexislacións, a sociedade debe presionar. E temos que cambiar moitos comportamentos. Non se pode prohibir o plástico. O noso benestar está relacionado coa produción de plástico. Pero podemos facer moitas cousas. Por exemplo, non podemos seguir utilizando plásticos dun só uso sen pensar nas súas consecuencias. En definitiva, o maior problema está aí. Tamén hai accidentes e verteduras, pero o principal problema está no uso masivo”.
“Está a custarnos demasiado tomar conciencia da dimensión do problema”, di Soto. Pero tamén é optimista: “Sempre lembro que de mozo tiñamos o problema da capa de ozono. Conseguimos reducir os CFCs e a capa de ozono está a rexenerarse”.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
