Solucións ao plástico
A Organización das Nacións Unidas ha considerado a deterioración dos problemas derivados da produción e contaminación do plástico. A produción de plástico duplicouse nas dúas últimas décadas, en 2021 xeráronse 461 millóns de toneladas de plástico. E as previsións indican que para 2040 volverase a duplicar.
Só se recicla un 9% dos residuos téxtiles/téxtís; o 19% incinérase, o 50% diríxese a vertedoiros e o 22% restante acaba en vertedoiros incontrolados ou no medio ambiente, segundo un informe publicado pola OECD (Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico) en febreiro. Calcúlase que nos ríos, lagos e océanos do mundo hai uns 140 millóns de toneladas de residuos domésticos.
Outro informe elaborado por WWF no principio do ano sinala que se atoparon no 90% das especies examinadas efectos negativos da contaminación acústica, que se superaron os niveis de risco ecolóxico significativo nalgunhas rexións do mundo (por exemplo, o Mediterráneo), e que se calculou que, aínda que a produción de plásticos quedase totalmente, a cantidade de microalgas mariñas duplicaríase para 2050 e podería chegar a ser 50 veces maior para 2100.
“Levamos moito tempo falando e avisando destas cousas, pero eu vexo poucas accións”, di Alaitz Etxabide Etxeberria, investigadora do grupo de investigación BIOMAT (UPV/EHU). Etxabide ten claro que a contaminación do plástico é unha crise realmente grave. Por iso, aínda que cuestiona o seu grao de cumprimento, viu ben o seu compromiso con Nacións Unidas: “Polo menos é un paso pór leis e sobre todo obrigar á industria a dar un cambio”.
Haritz Sardon Muguruza, xefe do grupo de Polímeros Sostibles da UPV/EHU, está de acordo en que se puxo en contacto cos investigadores para decidir estas medidas: “Dinnos que queren ter en conta a nosa opinión e pídennos que elaboremos un informe. Por tanto, parece que as medidas estarán ben focalizadas. Logo haberá que ver que pasa ao final, quen firma e quen non; a ver si non pasa como co protocolo de Kyoto, onde non se fixo moito”.
Necesidade de desenvolvemento tecnolóxico
O punto de partida non parece, por tanto, malo. Pero o reto non é calquera. E en que medida estamos tecnoloxicamente preparados para afrontar o problema?
“En Europa estamos os máis avanzados e aínda así nos falta moito”, di Sardon. “Os investigadores levamos moitos anos traballando neste tipo de cousas, pero hai un salto importante do que facemos no laboratorio á implementación nunha empresa. Eu creo que ao final o movemento social ha impulsado que se empecen a tomar medidas, e os gobernos están a financiar e empezouse a mover bastante”.
“A tecnoloxía aínda necesita desenvolvemento, por exemplo, para pór novos plásticos no mercado”, apunta Etxabide. E os sistemas de reciclaxe tampouco son bos”. Un dos maiores problemas é que, aínda que a todo chamámolo plástico, son materiais moi diferentes que se recollen todos á vez. Cando isto recíclase mecanicamente, obtense un plástico con propiedades peores, non é válido para todos os usos e só se poden realizar certos ciclos.
“A tecnoloxía para facer ben a separación aínda non está suficientemente desenvolvida e o que está desenvolvido é moi caro”, engade Sardon. É máis barato queimar, separar e reciclar o plástico. “Por iso, será moi ben tomar medidas en Nacións Unidas, xa que unha das intencións é que os produtores teñan que tratalo ao finalizar o ciclo de vida do plástico ou asuman o seu custo”. Esta é unha das claves da resolución que asinaron en Nacións Unidas. Así se evitaría que a xeración de novo plástico saíse tan barata. “Desde Europa está a impulsarse o uso de plástico reciclado, pero hoxe en día o polietileno reciclado (PET) que se utiliza nas botellas véndese máis caro que o novo. Non ten sentido”.
Da reciclaxe ao sobrereciclado
A reciclaxe mecánica ten, por tanto, marxe de mellora. Pero tamén ten grandes limitacións. Pola contra, a reciclaxe química está a xerar maiores expectativas. Precisamente a finais de marzo publicouse na revista Nature un traballo realizado por Sardon e os seus compañeiros no que se analizan as posibilidades que ofrece a reciclaxe química. Din que “o sobreciclo químico (upcycling) está na infancia”, pero “pode supor un cambio de modelo no tratamento de residuos domésticos, transformándoos en materias primas de alto valor”.
Os plásticos están deseñados para ser químicamente moi estables, polo que a súa transformación química non é fácil. Pero en moitos casos é posible obter monómeros orixinais, polímeros novos ou aceites.
“Algúns plásticos, polo xeral, que conteñen enlaces carbono, son moi resistentes e son difíciles de romper. Nestes casos, a obtención do monómero co que se crearon estes polímeros é economicamente e energéticamente custosa e complexa, pero pódese obter unha especie de aceite, similar ao que se obtén hoxe en día do petróleo, e utilizalo para crear novos monómeros”, explica Sardon. “Noutros plásticos, as unións son máis débiles e, mediante a reciclaxe química, pódense obter directamente os monómeros iniciais”, engade. A maior dificultade estriba, unha vez máis, na mestura de diferentes plásticos e os seus aditivos, colorantes, etc.
“Nalgúns polímeros de interese industrial, como os policarbonatos, o tereftalato de polietileno ou as poliamidas, a reciclaxe química é unha boa opción”, di Sardon. Cada vez son máis as empresas interesadas e en Europa e Estados Unidos están a instalarse instalacións para iso. Pero, para ser rendible, a clave está en dispor de suficiente volume. “O lixo hai que recollela, separala e levala á instalación correspondente e hoxe en día non temos esa infraestrutura”.
Outra clave para a mellor reciclaxe podería ser a redución dos tipos de alimentos. “Temos unha chea de tipos de petróleo, son todos necesarios?”, di Sardon. “Quizais podemos reducir os tipos de problemas, facilitando a reciclaxe”.
Así o cre Etxabide: “Hai países que empezaron a retirar algúns plásticos do mercado porque son difíciles de reciclar, como o poliestireno. Si quedamos cos plásticos que mellor se reciclan e eliminamos os demais, será máis fácil a xestión dos residuos, mellorar os procesos de reciclaxe, alargar o ciclo e, por tanto, reducir a necesidade de novos plásticos”.
Redución e reutilización esquecida
De feito, Etxabide ve imprescindible o camiño da redución. “Consumimos demasiado, non o necesitamos. Por exemplo, comemos dabondo, o que leva ademais outros problemas. A redución do consumo de alimentos, xunto coa redución dos problemas de saúde, reduciría o consumo de plástico e permitiría unha mellor xestión”.
Etxabide lembra o tres famosas R inglesas (reducir, reutilizar e reciclar): “A primeira reduciuse e a segunda reutilizouse, e creo que esquecemos e quedamos sós coa reciclaxe”.
“Está demostrado que o 20% dos alimentos envasados poden venderse en envases reutilizables. Este cambio é posible”. De feito, a maioría dos plásticos son dun só uso. Segundo o estudo da OECD, dous terzos dos residuos de envases proceden de plásticos cuxa vida útil sexa inferior a cinco anos, e o 40% son envases. “Estes plásticos, unha vez terminado o seu uso, teñen as mesmas propiedades”, subliña Sardon. “Estamos a utilizar un material que durará 100 ou 200 anos para aplicacións dunha semana”.
“O plástico é necesario pero pódese reducir”, di Etxabide, “e habería que substituír todo o posible por materiais reutilizables e logo renovables e biodegradables”. De feito, “o prefixo bio queda moi bonito, pero o que hai detrás dos bioplásticos e plásticos biodegradables e compostables non é todo tan bonito”, advirte.
Novos plásticos
Por unha banda, existen plásticos procedentes de fontes renovables pero non biodegradables. “A industria está a tomar terras para cultivar millo e de aí facer bioplásticos. Isto leva o problema do uso de terras, a retirada de terras para producir alimentos, a deforestación, a contaminación das augas, etc.”, denuncia Etxabide. “E ademais non resolven o problema final, porque aínda que sexan bio non son biodegradables. Iso non é unha solución”.
Sardon ve interesantes posibilidades: “Si queremos reducir as emisións de CO2 debemos reducir a dependencia do petróleo, e para iso é interesante utilizar a biomasa. Por exemplo, as algas crecen moi facilmente e pódense obter materiais moi interesantes”. Actualmente os plásticos derivados da biomasa non alcanzan o 1%.
Doutra banda, tamén existen plásticos derivados do petróleo biodegradables. “Degrádanse, pero non solucionan o problema real, o uso do petróleo”, di Etxabide. Sardon cuestiona tamén o valor da biodegradación: “Así se perde o valor dos plásticos na natureza. Os plásticos traballámolos moito para ser moi bos e sería mellor reutilizar ou reciclar que tirar para manter este valor. Para algunhas aplicacións poden ser interesantes, pero non para todo. No caso da roupa, por exemplo, custounos moito xeralas e ao final da súa vida é moito mellor tratalas e reutilizalas”.
Por último, existen polímeros biodegradables procedentes de fontes renovables. Etxabide apostaría por elas. “Si é posible, xerando a partir de residuos como os residuos alimentarios”. Neste sentido, Etxabide está a investigar con polímeros procedentes de residuos de peixe. Con todo, recoñece que estes polímeros están aínda bastante limitados, por exemplo para a industria naval. “A zona de devasa presenta algunhas propiedades menos favorables que as sintéticas. Porque os sintéticos teñen boas propiedades”.
Pero hai materiais que están a espertar esperanzas. Etxabide destaca os PHA (polihidroxialcanoatos). Son producidas por bacterias que fermentan azucres e lípidos e son compostables. Ademais poden ter propiedades diferentes e similares ás sintéticas. “Os PHA veñen con forza. Creo que poden ser unha boa oportunidade”.
Xestión crave dos residuos
Doutra banda, a mala xestión dos biodegradables e compostables xera problemas. “Se algo compostable acaba nos vertedoiros prodúcese metano e ten un efecto invernadoiro moito maior que o CO2”, di Etxabide. “Hai alternativas, pero hai que xestionalas ben, pola contra contaminan moito”.
Sardon coincide. “Non sabemos moi ben o que pode suceder na degradación dos polímeros biodegradables. Descoñécese, por exemplo, o pH dos mares e os ecosistemas que poden afectar”. Cre que debemos ser máis limpos. “Si a tecnoloxía desenvólvese poderemos tratar plásticos, pero se os depositamos no medio ambiente non os poderemos tratar. Eu creo que a solución é reciclar mellor e non verter aos mares e aos ríos. E con filtros axeitados para evitar que os microplásticos cheguen ao mar. Démonos conta de que nos últimos 30 anos non fixemos nada ben e temos que facelo moito mellor”.
“A pelota está en parte no tellado de Kimziori”, di Sardon. Na mesma liña falou, hai cinco anos, o químico Marian Iriarte Ormazabal, cando afirmou que “no futuro gustaríame ver si somos capaces de solucionar os problemas que provocan os residuos”. E o mesmo di a editorial da revista Nature do 27 de abril. “Nós somos os malos da película, e agora temos que ter os camiños para o cambio”, di Sardon. “Non podemos facelo sós, por suposto, pero si podemos facer moito”.
Hai que seguir investigando e desenvolvendo tecnoloxía. Neste sentido, Sardon destaca que se traballou pouco cos residuos reais. “Nos estudos de reciclaxe, a maioría das veces trabállase con plásticos puros, e non se ten en conta que si se mestura con este plástico haberá outras mil cousas, e cando se vai ao material real hai grandes diferenzas”.
“Eu creo que a industria pode facer máis do que está a facer e espero que este cambio de lexislación que están a propor contribúa a iso”, di Etxabide. “Pero todos temos que cambiar as cousas, a industria, os consumidores, os gobernos…”.
Unha cousa teñen claro ambos: “Os plásticos son necesarios para moitas cousas”, di Etxabide. Ás veces, mesmo cando nos parece inútil, por exemplo un brócoli envolto en plástico no supermercado, ou un pepino. “O plástico dedica catro días máis ao pepino e impide que se perda moita comida”.
“Pero temos que utilizar o menos posible, reutilizar o máximo posible e que o que se utilice sexa renovable e biodegradable”, subliña Etxabide. “Os plásticos trouxéronnos moitas vantaxes, mesmo para o medio ambiente, e seguiremos utilizándoos —di Sardon—, pero temos que usalos mellor. E antes hai que pensar cal vai ser a vida dese plástico e como imos tratalo ao acabar”.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
