Gesaltza Añana, beltzetik zurirako bidean
Diapiroa da haraneko protagonista nagusia: lur azpian gordeta dagoen gatzezko poltsa ikaragarria. Euri-ura lurrean sartzen denean, diapiroa zeharkatu eta lur azpiko gatzak disolbatzen ditu. Ondorioz, gatz askoko iturburuak azaleratzen dira haranean. Ur horrek 210 gramo gatz ditu litroko; itsas urak baino 50 aldiz gehiago. Eguzkiaren, haizearen eta gesaltzarren lanaren bidez, ura lurrundu egiten da eta gatza geratu.
Gatza egiten duten langileek milaka urte daramate ura larrain hauetan lurruntzen. Aditu askoren iritziz, litekeena da Gesaltza izatea Euskal Herriko herririk zaharrena. Gesaltzako gatz-jarduerari buruzko idatzizko lehen berriak 822. urtekoak dira. Badirudi hasieran gatzagek jabetza pribatua zutela, baina, denborarekin, jauntxoen jabetza izatera iritsi ziren. Hasierako jabeak ustiaketa-modu berrietara egokitu beharrean aurkitu ziren. 1137. urtean, Alfonso VII.a erregeak gatzaren monopolioa egituratzeko oinarri juridikoak ezarri zituen, teorian produktua hobeto eta zuzenago bana zedin. XIII. mendean koroak dirutza handia ateratzen zuen gatzaren komertziotik, bai gatzagak zuzenean ustiatzen zituelako, bai eta alokairuan ematen zituelako ere.
Aurkitu diren aztarnen arabera, esan daiteke, Erdi Arotik aurrera gutxienez, gatza lortzeko larrainak haran guztian zehar banatzen zirela, iturburu nagusitik abiatuta. Larrainak mendi-magalen behealdean soilik zeuden jarrita, aldapa gutxien zegoen tokietan. Beraz, larrainak orografiara egokitzen ziren. Mendiak eta uraren noranzkoak baldintzatzen zuten larrainak jartzea edo ez jartzea. Gaur egun ustiaketa jasangarriaz hitz egingo litzateke seguru asko.
Produktibitatearen bidetik
Koroak dirutza handia ateratzen zuen gatzagen kontura, baina gehiago nahi zuen; bazekien haran gazitik ateratzen zena baino gatz gehiago atera zitekeela. Hortaz, 1801. urtean, azpiegitura zaharrak desegiteko eta berriak sortzeko plana jarri zuen abian. Erreformaren helburuak ziren gatz gehiago eta hobea ateratzea. Horretarako, larrain zahar gehienak desegin eta berriak egin zituzten. Berrikuntza teknikoekin bat etor zitezkeenek baino ez zuten iraun. 1814. urtetik aurrera, jabe bakoitzari itzuli zitzaion gatza nahi zuen bezala bildu eta saltzeko askatasuna, merkatuan lehiatzeko. Gatzaren salerosketak garrantzia handia hartu zuen, elikagaiak egoera onean mantentzeko erabiltzen hasi baitzen.
XX. mendearen hasieran gatzak negozio izaten jarraitzen zuen, baina ez Gesaltzan bakarrik. Kostaldeko zenbait tokitan ere abian zen gatzaren produkzioa. Ekoizpen berriak ziren, abantaila tekniko handiak zituztenak, eta, noski, gatz ugari atera eta saltzen zuten.
Arabarrak gatzagei ahalik eta etekin handiena ateratzeko lehian sartu ziren. Larrainak egiteko ohiko teknikak baztertuta, porlana erabiltzen hasi ziren. Porlana, batetik, azpiegiturak egiteko erabili zen; bestetik, berriz, produkzioa handitzeko, porlana bera jartzen baitzuten larrainen gainean.
Produkzioa asko hazi zen, larrainak errazago eraikitzen zirelako eta gatza errazago jasotzen zelako. Ez hori bakarrik. Porlana erabiltzen hasi zen arte, Gesaltzan gatz marroixka lortzen zuten, egurraren eta buztinaren kolorekoa; porlanarekin, berriz zuria. Berrikuntza, baina, agoniaren hasiera izan zen.
Gatzak ia material guztiei eragiten die, eta porlana hondatu egiten zen haraneko baldintza gogorrekin, pitzatu egiten zen. Batzuetan pitzadura estali eta konpon zitekeen arazoa, baina, askotan, pitzadura handiegia zenean, konponketak egiteko porlan-geruza berriak jartzen ziren larrainen gainean.
Pisua gehituta, egitura osoa erortzeko arriskua ere gehitzen zen. Orduan, nahitaez kendu behar zituzten porlanezko geruza guztiak. Porlana kentzean, itsatsita zeramatzan errekarriak ere kentzen ziren. Ezin birziklatu. Obra-hondakin ugari ere sortu ziren, baina gatzagetako langileek ez zituzten ateratzen, zaila izateaz gain garestia ere bazelako. XX. mendearen erditik aurrera --60ko hamarkadatik--, gainbehera etorri zen gatzaren negozioa. Haran gazia belztu egin zen. Mila urtetik gorako historia akabo 40 urtean, gatzagak zementuzko hilerri handi bihurtu ziren. Gaur egun 150 larrain baino ez dira ustiatzen Gesaltzan. Langile bakarrak dihardu lanean, gainerakoek aspaldi utzi zioten.
Hala ere, haran gaziak ez du galdu itxaropenik izan zena berriro izateko. Haranaren edertasun aparta gorde beharreko zerbait dela erabakita, indarrean da 'Haran gazia osorik berreskuratzeko egitasmoa'. Euskal Autonomia Erkidegoko eta Arabako erakundeen laguntzarekin, diziplina anitzeko aditu-talde batek gatzagak berreskuratzeko asmoari heldu dio. Azterketa arkeologikoak egin dituzte, arkitektonikoak, sozioekonomikoak, ingurumenari dagozkionak eta abar, guztia helburu bakarrarekin: banan-banan, haraneko 5.500 larrainak berreskuratzea.
Dagoeneko bost urte daramatzate lanean, eta zati txiki bat berreskuratu dute. Lanak amaitutakoan, 20 urte barru, larrain horietako asko gatza egiten hasiko dira berriz. Noski, ekonomiaren ikuspegitik, gatza ekoiztea ez da errentagarria izango, ezin lehiatuko baita merkatuan; baina bizia itzuliko dio haranari, haran gazi biziari.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
