Urbanismo vasco sustentable?

Galarraga Aiestaran, Ana

Elhuyar Zientzia

Parece que sustentable é una etiqueta de moda, xa que nos últimos tempos aparece xunto a calquera nome: desenvolvemento sustentable, turismo sustentable... Pero non en balde. Este adxectivo significa: "Que non poña en perigo os recursos naturais que necesitan as xeracións presentes e futuras". E ese é o obxectivo do urbanismo sustentable. Pero non é fácil.
Urbanismo vasco sustentable?
01/01/2007 | Galarraga Aiestaran, Ana | Elhuyar Zientzia Komunikazioa

(Foto: A. Galarraga)
En 2005 o Congreso Euskal Hiria organizado polo Goberno Vasco centrouse na planificación territorial e a sustentabilidade. O de 2006, pola súa banda, foi realizado recentemente en novembro, sendo a paisaxe o tema principal. En todas as conferencias os expertos sinalaron a importancia da paisaxe e, sobre todo, a paisaxe que se percibía como protagonista do congreso. Con todo, non despraza a sustentabilidade.

Parece que a clave está en ser sustentable, tamén en urbanismo. Parece complicado e, ademais, hai quen non ten claro que significa o urbanismo sustentable. Pero o concepto xa non é tan novo nin a intención de levalo a cabo. As Nacións Unidas celebraron en 1996 un congreso sobre cidades e lugares de residencia, no que crearon un Programa Habitat II no que a sustentabilidade é un dos alicerces fundamentais.

O documento que presenta o marco de actuación paira o desenvolvemento sustentable das cidades da Unión Europea data de 1999, e o urbanismo sustentable segue avanzando aquí. Por exemplo, o Departamento de Medio Ambiente do Goberno Vasco publicou en 2003 o documento “Criterios de sustentabilidade aplicables ao plan urbano”.

Como se recoñece na introdución do documento, antes o urbanismo relacionábase principalmente coa arquitectura e a enxeñaría, e preocupábase pola sustentabilidade no campo das ciencias naturais. Posteriormente, cando se introduciu o concepto de sustentabilidade no urbanismo, aplicouse de forma bastante reducida, limitándose a aspectos relacionados co medio ambiente (ruído, depuración de augas, enerxía, residuos...).

Antigamente xurdiron barrios compactos. Con todo, ultimamente estendeuse a tendencia á construción de vivendas dispersas.
A. Galarraga

Hoxe en día, con todo, os termos urbanismo e sustentable aparecen xuntos. Aínda é pronto paira saber se o urbanismo sustentable vai quedar nunha idea ou se vai a facer realidade, pero os políticos, polo menos en teoría, defendérono.

Paira pasar da teoría á práctica hai que dar moitos pasos. Por exemplo, é imprescindible ter en conta a participación cidadá e así o recoñece o Departamento de Medio Ambiente no citado documento. Segundo eles, a Axenda Local 21 e procesos como esta son elementos importantes paira a integración de criterios de sustentabilidade no urbanismo.

Cidade e chan

É evidente que cada vez hai máis xente nas cidades, non só en Euskal Herria, senón en todo o mundo. Con todo, as cidades están a expandirse, xa que os terreos circundantes destínanse en parte aos seus usos.

Aquí, ademais, está a producirse un cambio no aspecto das cidades, que cada vez ocupan máis chan. Nos anos 60 e 70, a poboación creceu moito, á vez que as cidades creceron rápido e sen excesivos controis. Xurdiron moitos novos barrios, na súa maioría compactos. A partir da década de 1990, con todo, o crecemento da poboación hase estancado, pero non o consumo de chan. Amplíase a tendencia á substitución de barrios compactos por urbanizacións dispersas con baixa densidade de poboación, mesmo nos lugares onde a orografía delimita o espazo.

A cidade e a sustentabilidade unidos: utopía ou obxectivo imprescindible?
A. Galarraga
Está claro que este modelo de urbanización necesita máis terras e recursos que o resto. A Unión Europea, con todo, advirte de que o chan é un recurso escaso e no seu documento de desenvolvemento urbano sustentable, publicado en 1998, recomenda limitar a dispersión.

Por todo iso, no documento do Goberno Vasco sobre criterios de sustentabilidade urbanística, o primeiro criterio ao abordar un plan urbanístico é o seguinte: "a avaliación da pegada ecolóxica da cidade, o cálculo da capacidade de carga do territorio no que se atopa a cidade obxecto de estudo e a análise da posibilidade de reutilización dos chans urbanos utilizados antes da carga dos chans non utilizados".

Once criterios

Este criterio aparece na parte inicial do documento e nas conclusións aparece en primeiro lugar. Pero os seguintes non teñen menos interese e relevancia. Algunhas están relacionadas co chan e a natureza, por exemplo o respecto ao ecosistema natural inicial e a protección das zonas de maior valor ecolóxico.

Aínda que non é novo, é un criterio imprescindible. É tan necesario, pero quizais menos escoitado, capitalizar o potencial do emprazamento (clima, orografía...). O obxectivo é conseguir una cidade cómoda, co menor consumo de enerxía posible e o menor impacto posible.

As cidades deben dispor de espazos que faciliten a convivencia.
Ayto. de Bilbao

A consideración da cidade como organismo vivo e o falar do metabolismo da cidade segue sendo raro paira algúns. Pois ben, noutro dos criterios fálase dunha análise profunda do funcionamento do metabolismo urbano e das condicións da contorna para que sirvan de base paira a planificación.

Xunto a iso, outro criterio é o deseño da rede de espazos verdes. Esta rede abarcaría elementos de todos os niveis, tanto os espazos naturais urbanos como os espazos protexidos da contorna. Desta forma evítase a fragmentación e/ou abandono dos sistemas naturais. A idea é integrar a natureza na cidade.

Outros criterios refírense a equipamentos urbanos, servizos, espazos públicos, etc. Por exemplo, no documento indícase que os equipamentos e servizos deben ser distribuídos de forma equilibrada paira conseguir una cidade de curta distancia.

Paira facilitar a convivencia, recoméndase a creación dun sistema de espazos públicos e a necesidade de que a renovación de todos os espazos sexa integrada paira evitar a creación de barrios marxinais. En definitiva, trátase de lograr un equilibrio entre os núcleos urbanos.

Isto afecta directamente á mobilidade, xa que cando as distancias son pequenas e cando os servizos están cerca, existe a posibilidade de ir andando ou en bicicleta, evitando así o incremento do tráfico. Pero isto non é suficiente paira resolver os problemas de mobilidade e outro criterio é priorizar o uso do transporte colectivo.

Una distribución equilibrada de servizos e equipamentos dentro da cidade reduce os problemas de mobilidade xa que permite desprazarse a pé ou en bicicleta.
A. Galarraga
Todos estes criterios recóllense nas conclusións do documento Criterios de sustentabilidade aplicables ao plan urbanístico do Goberno Vasco. Tamén advirten de que a solución paira ser sustentable debe estar adaptada a cada lugar. É dicir, non hai una solución única e máxica paira todo.

Do papel á rúa

No entanto, o documento de referencia ten xa varios anos. Por outra banda, algunhas das ideas anteriormente considerábanse necesarias e, en certa medida, estaban a executarse en diferentes lugares. Ademais, as normativas e leis emanadas da Unión Europea nos últimos anos van pola mesma vía e afectan as decisións das administracións.

Así, aínda que é difícil pasar da mañá á noite, algúns deron grandes pasos nesa dirección. Por exemplo, cabe destacar o programa de xestión de residuos urbanos da Comarca de Pamplona. Este programa púxose en marcha en 1986 e segue sendo un exemplo. Foi o primeiro en aplicar de forma integral os principios de reutilización e reciclado no Estado español e no País Vasco. A participación da sociedade foi espectacular.

O proxecto de ecociudad de Sarriguren conta coa aprobación do programa Habitat II das Nacións Unidas.
Hábitat II

O programa avanzou e recibiu numerosos premios e distincións, algúns internacionais. Ademais, aplicouse noutros municipios, adaptándose ao lugar, tanto en Navarra como fose (Madrid, Barcelona, Córdoba...), xa que se demostrou que é teoricamente coherente e ao mesmo tempo práctico.

No caso de Navarra, cabe destacar a idea de realizar una ecociudad en Sarriguren. Sarriguren atópase nunha zona rural próxima a Pamplona e conta na actualidade con 10 habitantes. Neste lugar queren crear una cidade exemplar con 4.200 vivendas de prezo limitado e o plan enmárcase dentro do programa Habitat II das cidades sustentables das Nacións Unidas.

Estes son dous exemplos de Navarra. Uno deles está en marcha desde hai tempo, o outro está aínda en fase de proxecto, pero ambos son exemplos e así o recoñeceron, entre outros, no programa Habitat II das Nacións Unidas. O programa inclúe outras cidades de Euskal Herria como o cinto verde de Vitoria-Gasteiz, a rexeneración de Barakaldo...

Ademais destas mencións, o territorio recibiu premios máis xerais, como o Consello de Urbanistas Europeos, que premiou o Plan de Ordenación do Territorio da CAPV, e o Plan Parcial do baixo Deba, que recibiu una mención especial. Os premios entregáronse no Congreso Euskal Hiria 2006, que recibiu de mans do Presidente do Consello Europeo de Urbanistas, Jan Vogelij, a Conselleira de Medio Ambiente do País Vasco, Esther Larrañaga.

Modelo policéntrico e medios de transporte

Os expertos apostan polo transporte colectivo e, especialmente, polo ferrocarril. Con todo, teñen moitas dúbidas sobre a E vasca.
A. Galarraga
Segundo Vogelijen, o VIN Plan Europeo de Urbanismo e Planificación Territorial. Nos premios optouse por premiar as Directrices de Ordenación do Territorio da CAPV pola adecuada estratexia de aplicación do modelo policéntrico de ordenación da comarca urbana. O Plan, baseado no equilibrio interurbano e o desenvolvemento rexional, considera que “o Plan é especialmente innovador e pode ser un exemplo de aplicación noutros lugares de Europa”.

Simin Davoudi, experto relator no congreso Euskal Hiria, tamén felicitou ao plan vasco. Davoudi é investigador da Universidade de Newcastle e asesor de urbanismo no goberno británico e na Unión Europea. E, precisamente, a súa intervención centrouse nunha rexión policéntrica urbana. Explicou como era este modelo, especificou as súas características e deu algúns exemplos.

En dúas palabras, nas rexións urbanas policéntricas hai tres ou máis cidades principais, non hai relacións xerárquicas entre elas, atópanse relativamente próximas e funcionalmente complementarias. O exemplo clásico é o Randstad holandés.

Ao parecer, a CAPV tamén ten esa característica ou, polo menos, a busca o Goberno Vasco a través das Directrices de Ordenación do Territorio. Con todo, no congreso non todo foron premios e conferencias positivas, houbo críticas. O maior debate foi a creación de trens de alta velocidade e novas vías.

Na mesa redonda do congreso reuníronse expertos que realizaron o diagnóstico das Directrices de Ordenación do Territorio da CAPV: Xabier Unzurrunzaga, Jose Allende, Eugenio Ruiz Urrestarazu, Arantxa Rodríguez e Santiago Peñalba. Aínda que o cinco apostan polo transporte colectivo e, sobre todo, polo ferrocarril, coincidiron en que non houbo debate público sobre o tren de alta velocidade e o ferrocarril. E iso non lles parece adecuado.

Amsterdam Ranstad é una das cidades da comarca. Utrech, Róterdan e A Haia son as principais cidades da comarca. De feito, Ranstad é un exemplo de rexión policéntrica urbana.
MIT

É máis, Allende, Rodríguez e Peñalba creen que este tren fortalecerá Bilbao, Donostia-San Sebastián e Vitoria-Gasteiz e excluirá a cidades e pobos intermedios. Por tanto, considérano contrario ao modelo policéntrico. Pero non son os únicos que non ven con bos ollos este proxecto, senón que tamén se crearon grupos na sociedade.

Con todo, os líderes do Goberno Vasco apoian a E vasca e esperan que os beneficios - sociais, económicos e ambientais- sexan moito maiores que os danos. Comezan as obras de construción, veremos onde lévanos este tren.

Mikel Iriondo: "As cidades son reflexo das nosas contradicións"
Mikel Iriondo licenciouse en Dereito, pero leva uns vinte anos en urbanismo. Nestes momentos está a traballarse na revisión do plan urbanístico de San Sebastián e no plan urbanístico de Tolosa.
Que é paira ti un urbanismo sustentable?
Uff! Non é fácil de dicir. Porque hoxe en día todo ten que ser sustentable e creo que non sabemos moi ben que é o urbanismo sustentable. En teoría si, quizá en teoría uno poida explicar moi ben que é. E, dentro desta teoría, mencionaría tres cousas desde o punto de vista da sustentabilidade. Un, a xustificación real das propostas e necesidades urbanísticas, diría que a clave está aquí. Dous: decidir onde e como dar resposta a esas necesidades. Tres: entender e tratar o territorio no seu conxunto, superando os ámbitos municipais.
Estas teorías están moi ben, son necesarias e de axuda. Diría que neste momento atopámonos sobre todo nesta fase teórica, e que non sabemos ben como levar a cabo esas teorías.
Mikel Iriondo.
(Foto: A. Galarraga)
É difícil. Pero, crees que as nosas cidades son sustentables? Ou polo menos están en vías de facelo?
Paira empezar, hai que dicir que a cidade é un dos mellores inventos creados por homes e mulleres. E o soño da sustentabilidade tamén está aí, polo menos en teoría. Pero nos falta moito.
Uno dos nosos principais erros é non tratar o territorio no seu conxunto. Por iso, temos un baleiro importante. Aínda, e por desgraza, paira pensar e tomar decisións nun territorio, cada pobo ou pobo de cada país é normalmente ou en demasiadas ocasións o único referente. E iso non se pode dicir que vaia na liña da sustentabilidade.
E a eurociudad Donostia-Baiona?
Non sabemos realmente cal é a función de cada capital, e aí estamos a tratar de pór todas as cousas en todas as capitais.
(Foto: Ayto. de Bilbao)
Bo, si, fálase diso. Tamén falamos moitas veces de Euskal Hiria, ou de Gipuzkoa. Con todo, creo que é sobre todo, e de momento, un referente literario. Non diría que hoxe en día uno e outro son referentes desde o punto de vista territorial.
Con todo, en certa medida imos ir a ese modelo, aínda que hai moitas contradicións en relación a esta cuestión. De feito, desde o punto de vista da administración, os límites da cidade son algúns. Pero logo a realidade e o estilo de vida sitúannos ante outras limitacións.
Paira a toma de decisións relacionadas coa vivenda, as actividades económicas, o transporte, o chan rural, os equipamentos e moitas cousas, non pode ser un referente cada municipio ou municipio. Non sabemos realmente cal é a función de cada capital e aí estamos todas as cousas (museos, auditorios, palacios de congresos, etc.) en todas as capitais. Non se pode falar dunha visión global e equilibrada dos investimentos nas capitais. E temos que romper esas formas e culturas de traballo.
E en canto ao transporte, diría que o principal problema que non resolvemos é o ferrocarril. E neste caso non estou a falar do tren de alta velocidade, senón da contorna: RENFE, Euskotren, etc. En Gipuzkoa, por exemplo, equivocouse ao retirar algúns servizos ferroviarios no seu día. E eu creo que habería que aceptalo e crear e ampliar una ou máis redes similares á mesma.
En calquera caso, volvendo ao principio, diría que a idea de sustentabilidade expón sobre todo o urbanismo como un reto principal: a necesidade dunha verdadeira xustificación das propostas urbanísticas. Todos podemos imaxinar: se estas propostas non son necesarias, como serán sustentables?
Proxectos e retos comúns
"Cidades da Eurorrexión Vasca: proxectos e retos comúns". Con este nome celebrouse recentemente una xornada en Donostia. A xornada contou coa presenza de alcaldes e responsables urbanísticos de Donostia-San Sebastián, Bilbao, Vitoria-Gasteiz, Baiona e Biarritz, que expuxeron os seus plans de futuro.
Algúns destes plans son comúns. Por exemplo, é evidente a colaboración entre Baiona e Biarritz; está claro que o distrito de Baiona-Angelu-Biarritz é una estrutura adecuada paira facilitar e fomentar a interacción e a comunicación entre cidades. O alcalde de San Sebastián quere crear canto antes a Eurociudad que unirá este territorio con San Sebastián, pero aínda non está executada. Hai proxectos que xa están a traballar xuntos, pero quererían ter una relación máis estreita. Estes proxectos están relacionados principalmente co turismo.
(Foto: Ayto. de Donostia)
Todos falaron sobre a idea de estenderse até Bilbao, pero os de Bilbao tamén fixeron una nota: anunciaron que a economía se pode basear demasiado no turismo. De feito, a economía de Bilbao tamén se baseou nunha soa actividade, na industria, cando caeu Bilbao morreu. Agora conseguiron acendelo, pero recoñeceron que aínda teñen moito que facer, e ese é o maior reto paira o futuro, revitalizar a contorna de Bilbao.
O Concello de Vitoria-Gasteiz, pola súa banda, quere facer fincapé na cidade e consideran que será de gran axuda o tren de alta velocidade e o novo ferrocarril. En Iparralde falouse da necesidade de construír un ferrocarril que se conecte con el. Non se pode negar que nestes momentos o tema está de moda e as autoridades puxeron grandes esperanzas niso.
Galarraga de Aiestaran, Ana
Servizos
227
2007
1.
029
Medio Ambiente; Arquitectura; Transportes
Artigo
Outros
Babesleak
Eusko Jaurlaritzako Industria, Merkataritza eta Turismo Saila