As abellas por encima de todas as ameazas
Non son tempos doces paira as abellas. Pesticidas, ácaros parásitos, fungos, virus, avispas… En case todo o mundo as abellas están afectadas. Todos os expertos coinciden en que detrás do declive xeral das abellas hai una suma de problemas. Así o cre tamén Egoitz Galartza Garaialde, veterinario da Asociación de Apicultores de Gipuzkoa. No entanto, “hai que diferenciar a situación que vivimos en Euskal Herria, e Galartza quixo aclarar primeiro de nada a situación das abellas en EEUU ou nalgúns lugares de Europa”. “O problema destes lugares está moi relacionado coa agricultura industrial”.
Puxo o exemplo dos xigantes de millo de EEUU: “a paisaxe está totalmente alterado, só hai un cultivo e non hai plantas salvaxes, imaxínache onde as abellas teñen que ir en busca de alimento. Ao final, ao mesmo tempo, esta abella está contaminada con parásitos e virus, ten que facer grandes distancias paira buscar alimentos e os alimentos que obtén están contaminados por pesticidas. Non é de estrañar que se perda a abella”.
O problema non é só das abellas. “Coidamos á abella e aínda así miramos como está, entón pensa o resto de polinizadores que nin sequera vemos”, explica Galartza. De feito, o pasado mes de febreiro a plataforma IPBES de Nacións Unidas (Plataforma Intergobernamental Científico Normativa de Servizos de Biodiversidade e Ecosistemas) presentou un informe sobre a situación dos polinizadores mundiais. A nota de prensa dicía: “En todo o mundo hai cada vez máis especies polinizadoras en perigo de extinción, moitas veces provocadas polo home debido a diversas presións”.
O estudo do IPBES destaca a importancia económica, social e cultural dos polinizadores: Uno dos autores do informe "A saúde dos polinizadores está directamente relacionada co noso benestar". “Sen polinizadores non teriamos chocolate, café ou mazá”, dicía outro. Estiman que os polinizadores contribúen ao 75% da produción mundial de plantas paira alimentos e que a produción directa de polinizadores ten un valor de 200-500 miles de millóns de euros anuais.
Outras estimacións similares realizadas por Greenpeace en 2014 indican que no País Vasco e Navarra o traballo dos polinizadores alcanza un valor anual de 32 millóns de euros.
“Hai que ter en conta que estes datos se refiren exclusivamente á produción de alimentos”, advertiu Galartza. “Exclúese a polinización de plantas silvestres e, no caso das abellas, o valor da produción de produtos de mel e colmea”.
Euskal Herria non é o peor lugar paira os polinizadores. Practicamente non hai agricultura industrial, e segundo un estudo realizado o ano pasado pola UPV/EHU e a Cátedra Unesco, o 46% dos ecosistemas da Comunidade Autónoma do País Vasco son moi apropiados paira insectos polinizadores, debido aos lugares de nidificación e á abundancia de alimentos.
Ameazas
Con todo, as abellas de Euskal Herria teñen problemas. “Paira nós o máis grave é o barroco e os virus asociados”, afirma Galartza. O barroco é un ácaro procedente de Asia que se coloca ás costas das abellas e absórbelles a hemolinfo. É difícil controlar o barro. Ademais, está a desenvolverse a resistencia aos medicamentos.
O cálido inverno deste ano non axudou. “Cando veñen os fríos, as abellas non salguen da colmea, a raíña non pon ovo e o barro non reproduce, senón que se reproduce nas larvas das abellas. Pero este ano a abella non se parou, nin o barroco”. Así, na primavera os apicultores viron moito barro. “Isto pode facer perigar a supervivencia das colonias de abellas no outono”.
Galartza menciona tamén a importancia da transformación forestal. “Onde outrora había castiñeiros, cerdeiras, etc., agora hai piñeiro e nos piñeirais non hai comida paira as abellas”.
Outro problema é a avispa asiática que se expande nos últimos anos. “O impacto da avispa é máis acusado de outono a inverno”, explica Galartza. É entón cando nacen as abellas que vivirán no inverno. “As abellas de verán viven uns 40 días e as de inverno tres ou catro veces máis. Por iso os de inverno deben estar mellor alimentados. Se hai moita avispa, a abella non se alimenta ben, polo que pode ocorrer que no inverno se perda a abella”.
Con todo, moitas veces non é fácil saber por que se perderon as abellas. “Nós ao abrir a colmea atopámonos baleiros, pero por que morreu? Morreu fame? Fríos? Pola avispa? Polo barrón? É difícil dicilo. Pode ser a suma de todos. Até fai 30 anos non había barro, fai 20 anos non había pesticidas actuais, até fai 6 anos non había avispas. Van engadindo cousas novas que prexudican”.
Buscando solucións
As solucións non son fáciles. Coa avispa probáronse diversos métodos, como trampas, eliminación de niños, ou captura e carga de avispas con insecticida paira o seu traslado ao niño. “Temos a esperanza de que con todo iso poidamos chegar a un certo equilibrio. Sabemos que non conseguiremos acabar coa avispa, pero que polo menos a manteremos controlada”.
En canto ao barroco, Galartza destacou o proxecto europeo Smartbees que se puxo en marcha fai un par de anos. Uno dos obxectivos deste proxecto é a selección de abellas máis resistentes ao barroco.
Os apicultores estaban a iniciar este camiño pola súa conta: “Fai catro ou cinco anos lanzamos un programa de selección paira seleccionar abellas máis resistentes ás enfermidades en xeral. E logo, desde a UPV/EHU chegounos a proposta de participar no proxecto Smartbees”.
Clave na diversidade
Na Universidade do País Vasco, os xenéticos Andone Estonba Rekalde e Iratxe Montes Asperilla traballan en dous proxectos europeos relacionados coas abellas: Smartbees e Beehope. “Ambos os proxectos teñen o mesmo obxectivo: conservar e promover as abellas locais”, explica Estonba. De feito, en Europa a abella está a sufrir una gran perda de diversidade, xa que das dez subespecies existentes, dúas delas están a dominar a apicultura.
“Se perdemos diversidade, perdemos a capacidade de resposta ante os cambios”, afirma Estonba. Por iso, proponse un programa de mellora paira adaptar a abella ás necesidades dos apicultores, pero utilizando a abella autóctona”, afirma Montes.
No proxecto incluíronse 15 apicultores que están a medir as características de dez colonias. Obsérvase que o punto de partida é bo, xa que nas primeiras medicións realizadas atopouse una gran variabilidade. “A variabilidade é moi boa porque significa que podes facer una boa elección”, di Estonba. A selección comezará o próximo ano. Paira iso contarán coa colaboración de Neiker. “En Neiker temos especialistas en mellora xenética, até agora traballaron con ovellas e vacas, e agora están interesados en traballar con abellas”, sinalou Estonba.
Programa de selección
O máis importante das características que queren elixir é a resistencia ao barroco. E outro relacionado con iso é o comportamento hixiénico: “as abellas limpan as larvas barrocas e así sacan o barro da colmea. Por iso este comportamento é moi importante”, explica Montes.
A submisión tamén se vai a dar porque as abellas de aquí son bastante agresivas e agudízanse con facilidade. “Cando viñeron os alemáns sorprendéronse. Eles están afeitos a unha abella moi lenta” di Estonba. Estes alemáns son os coordinadores do proxecto e, segundo Estonba, “na última reunión puxeron como exemplo a Euskal Herria, eloxiaron como se organizaron os apicultores e como están a traballar. E é que neste tipo de proxectos o máis difícil é crear un equipo eficaz e estable, e o máis difícil está feito”.
Ademais, no proxecto Smartbees preténdese realizar una caracterización xenética das abellas de toda Europa. “Imos analizar que subespecies existen, que variabilidade xenética teñen esas subespecies, a súa distribución xeográfica, etc.”, explica Estonba.
Zonas de conservación
No proxecto Beehope tamén se pretende conservar a abella do lugar, pero o punto de vista é totalmente diferente. Está a prepararse unha área de conservación en Iturrieta, en colaboración con Neiker e as Asociacións de Apicultores de Gipuzkoa e Araba. “Neste punto de conservación deixaremos que a abella autóctona evolucione de forma natural. Non estarán en mans dun apicultor”, explica Montes. “Creo que os enfoques de Smartbees e Beehop son complementarios —engade Estonba—, un adapta a abella para que sexa amada e utilizada polos nosos apicultores e o outro garante o mantemento da diversidade destas abellas a través dos espazos de conservación”.
Ademais das fontes, existen outras tres zonas de conservación en Francia e dúas en Portugal. “Agora estamos a pensar que sería bo pór máis nos parques naturais de Euskal Herria, onde é fácil regular, por exemplo, que os apicultores da zona non poidan utilizar as abellas de fóra. Os parques naturais de Izki e Aiako Harria serían un bo lugar paira a conservación das nosas abellas”, explica Estonba.
A pesar de que algúns apicultores utilizan a abella de fóra, en Euskal Herria non é grave este problema, “pero pode vir, as prácticas dos apicultores poden cambiar moito en poucos anos, e como prevención consideramos importante construír este tipo de zonas de conservación”, sinalou Estonba.
Mediante estudos xenéticos garantirase a pertenza das abellas das zonas de conservación. Doutra banda, analizarase a variabilidade xenética existente nestas zonas. Tamén se centrará no microbioma. En concreto, analizarán que microorganismos habitan na contorna das colmeas, na propia colmea e no intestino das abellas, e os seus efectos sobre a saúde das abellas.
“Non fixemos máis que empezar —di Estonba— pero hai que avanzar nestas investigacións, porque a abella está mal e necesitamos abella”. Os apicultores tamén están satisfeitos con proxectos como: “os apicultores traballamos a gusto nestes casos. Só os apicultores non podemos facer isto”. E o mesmo di Estonba: “Todos temos que colaborar paira afrontar un reto social deste tipo”.
Ao mirar ao futuro, Galartza é optimista: “A apicultura é algo vivo, una actividade en constante cambio. A apicultura de fai 20 anos e a actual non teñen nada que ver, nin o perfil do apicultor. Cada vez hai máis apicultores tecnificados, cada vez máis formados. O apicultor coñece cada vez máis á abella e traballa cada vez máis fino. Aquí una apicultura industrial é imposible porque non parece. Pero outra apicultura si é posible, e só iso virá desa tecnificación e formación. Creo que os próximos anos van ser moitos de aprender e de facer ese traballo fino, nese sentido creo que temos un futuro bonito”.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
