50 anos máis para socializar a ciencia e a investigación!
Elhuyar e a UEU levan 50 anos integrando a ciencia e a investigación na sociedade, en eúscaro e a partir da produción científica do País Vasco. Xuntos percorreron o camiño e queren seguir avanzando xuntos nos próximos anos. Para iso analizáronse as súas posibilidades e dificultades nun faladoiro que se celebrou o 22 de xuño na Fábrica de Teja.
Acaba de estrear verán e está a chover fóra, pero estamos tranquilos, ao abrigo da Fábrica de Teja, unha ducia de persoas. Como di Arantxa Urretabizkaia de literatura Bejarano, a socialización da ciencia é “algo que á maioría non importa nada nin a poucos”. Non somos moitos, pero estamos a desexar escoitar e participar. Temos diante, sentados ao redor dunha mesa alta, aos dous interlocutores e ao moderador.
Coa precisión que esixe a ciencia, ás 18:00 en punto, puntual, Igor Leturia Azkarate dá a benvida e presenta a sesión. As institucións UEU e Elhuyar presentaron en primeiro lugar os seus referentes na socialización da ciencia e a investigación. Coñéceos de cerca, xa que é membro de ambos, socio dun e traballador doutro. Presenta aos interlocutores que ten a cada lado: “Ana Galarraga Aiestaran, licenciada en Veterinaria e en Ciencia e Tecnoloxía dos Alimentos, leva máis de 20 anos comunicando a ciencia de Elhuyar. E Ainhoa Latatu Nuñez, Doutora en Bioloxía, ex conselleira de Ciencias Naturais da UEU, que durante os últimos 20 anos traballa no equipo da UEU”.
A pregunta callada ha vindo despois dunha breve exposición da actividade de cada un dos seus organismos: “Por que e para que socializar a ciencia?”. Galarraga déixao claro: “Por que? Porque é un dereito. Un dos dereitos humanos é o acceso ao coñecemento da ciencia. Nós contribuímos a iso. E para que? Unha sociedade con criterio, crítica, culta, responsable e capaz de asumir e esixir responsabilidades”. Latado ten a mesma visión: “Cando transmites coñecemento estás a proporcionar ferramentas e claves para interpretar a realidade. Si cremos nesta transformación social, temos que dotarnos deses instrumentos. E si esa sociedade é euskaldun, pois temos que facelo en eúscaro, porque esa é a lingua desa sociedade”.
Con todo, a presenza do eúscaro no mundo da investigación é escasa. Con todo, nunha época na que case todo se comunica en inglés a nivel académico, a UEU leva sete anos organizando o congreso IkerGazte, en eúscaro, contracorriente. “Si queremos incidir na normalización do eúscaro, tamén na investigación temos que normalizar o eúscaro”, reivindica Latatu. “Ademais da súa importancia no ámbito relacional, debemos realizar a investigación en eúscaro e crear referencias en eúscaro. Por tanto, ao contraxeito si, pero á vez respondendo a unha necesidade. Así é como estamos Elhuyar e a UEU, desde que nacemos, adaptándonos ás necesidades que xorden na sociedade”. Os xestos e as palabras de Galarraga expresan o seu total acordo: “Así o recolle a lema de Elhuyar: ‘cambiar de coñecemento’. Ademais de ser ideal, é faro para nós”.
Modificación e adaptación
O cambio e a adaptación é vital para permanecer 50 anos na comunicación científica. Leturia pregunta se os formatos evolucionaron moito e souberon adaptarse ben. Comeza Galarraga: “En 50 anos, non só permanecer, senón estar presente en todos os formatos de comunicación existentes é unha mostra de algo, moitos outros tiveron que deixalo no camiño e nós estamos a vivir e transformándonos constantemente. Creo que estamos a acertar”.
E o contrapunto: “Hai unha especie de obsesión por estar tamén nos últimos formatos. Pero tamén hai que ter paciencia e perspectiva, ver cal destes formatos avanza e si serven para os nosos contidos e os nosos obxectivos”.
“Nós evolucionamos moito en comunicación”, continúa Latado. “Pero, como di Ana, sabendo moi ben cal é o noso obxectivo e cal é o medio máis axeitado para iso”.
Fai 50 anos, os medios de comunicación e difusión non estaban ao alcance de calquera persoa. O desenvolvemento de Internet facilitou e democratizado moito a comunicación. Hai moita máis información dispoñible agora e ademais de forma gratuíta. Aínda que podería pensarse o contrario, Galarraga cre que iso pon en valor o seu traballo: “Necesitamos axuda para distinguir o gran da palla e nós achegamos información fiable, independente, contrastada, prudente, profunda e moderada, fuxindo do alarmismo e do triunfalismo. E iso agradéceo moito o destinatario. Ademais, a nosa é gratuíta. Entón, como é unha achega a toda a sociedade, as institucións públicas deberían garantir os recursos necesarios para manter a nosa actividade”.
“Totalmente de acordo”, continúa Latado. “Democratización e liberación do coñecemento é algo moi acorde coa UEU. A existencia de información fiable faculta ao destinatario. Na pandemia viuse claramente, para saber como interpretar as cousas que están a suceder é importante dispor de información fiable. Nós temos que estar aí”.
Responsabilidade de todos
Esta fiabilidade e credibilidade é importante porque esta democratización da comunicación veu acompañada da proliferación de noticias falsas e mentiras, a expansión das pseudociencias e pseudociapias e os negacionismos. “A nosa misión é facerlles fronte”, di Galarraga. “Temos esa responsabilidade, pero non é a nosa responsabilidade. O resto de medios deberían responsabilizarse tamén da difusión de información fiable e contrastada. E tamén toda a sociedade, os individuos. E aí hai moito que facer desde a educación para que todos teñamos espírito crítico”.
E, empezando por falar de responsabilidade, Leturia puxo encima da mesa o tema da igualdade de trato. “Temos que romper estereotipos para que as mozas teñan novos referentes, pero tamén para normalizar a presenza das mulleres”, explica Latatu. “Unha das vías máis evidentes para iso é a de dedicar especial atención á presenza das mulleres nas entrevistas, etc. Pero tamén coa presenza feminina nas comisións e nos órganos coas que traballamos. Temos moito que facer e temos que facelo, é a nosa responsabilidade”.
“Si, tócanos facer ese traballo”, afirma Galarraga. “E ademais de ofrecer referencias, debemos axudar a denunciar a situación e a reclamar medidas aos responsables. Porque este problema é estrutural, non é exclusivo deste ámbito. E, como diciamos ao principio, para que queremos xente con criterio? Pois para pedir responsabilidades, e neste caso tamén nos toca”.
Pero, “a esencia do voso traballo é difundir o coñecemento científico e informar á sociedade, ou é lexítimo influír nas opinións e na política?”, pregunta Leturia. E, Latatu: “Si, viñemos para transformarnos. Pois actuemos sobre as políticas”. Si, tamén Galarraga: “Antes parecía que se nos pedía unha especie de neutralidade, pero a sociedade non é así. A sociedade é complexa, e nós querémola interpretar, proporcionar instrumentos para interpretala e transformala. Entón, deberiamos traballar con todos os elementos e axentes”.
Teñen claro cales son os valores que queren impulsar. “O da lingua está claro —empezou Latatu—, querémolo transmitir desde a nosa lingua, desde o noso país, sen perder o nivel global, pero atendendo ao noso. Queremos apostar por ofrecer as mesmas oportunidades a todas as persoas, e a honestidade tamén é importante”. Galarraga engade outros valores: “transparencia, independencia, empatía, prudencia e humildade”.
Xuntos
Leturia trouxo a lema ElkarEkin que utiliza a UEU nos últimos anos e preguntou pola función da colaboración. “Pois este evento, por exemplo”, responde Latado, estendendo os brazos cara ao público. “Estar aquí, Elhuyar, UEU, Teila Fabrika neste espazo de coworking. Cada vez sentímonos máis identificados con esta lema, porque damos unha dimensión distinta a ese carácter comunitario que tanto lle damos a nós. E porque a postura é que non só somos comunidade, senón que imos empezar xuntos”.
“E doutra banda, eu creo que temos que ser moi agradecidos. Este camiño non o fixemos nós sós. Fixémolo coa axuda de moitos e entre moitos, xuntos, e queremos seguir facendo xuntos de fronte”. Galarraga continúa espremendo a lema: “Foi moi bonito que Elkarri concedese premio a ambas as organizacións. Nós tamén sentimos moi identificados coa lema, a nós tamén nos serve”. “Claro, é para todos”, ofrece Latado. “Si, todos cabe. E si, esa protección é imprescindible. Non adoita durar 50 anos sen o apoio de moita xente”.
Como bertsolaris, frases bonitas e cheas de significado para pór punto final ao coloquio. Pero non terminou aí. É a quenda dos oíntes. Un empeza con entusiasmo: “Lin o seguinte número de liñas: ‘Un concerto de Rammstein provoca unha anomalía no funcionamento dun acelerador’ [rimos todos]. Temos alguén capaz de falar ou escribir sobre iso mañá na vosa comunidade?”. Galarraga non ten ningunha dúbida: “Si, témolo. E aínda que nós non o fósemos, saberiamos a quen acudir. Levamos moito tempo traballando na rede. 50 anos! É unha rede baseada na confianza. En todos os nosos proxectos recorremos a expertos que se dan conta de que os consentimos e que o que eles din interpretarémolo ben e porémolo así”.
E outro oínte subliña o valor de dar visibilidade a estes expertos: “É moi importante que o investigador de proximidade sexa a referencia, non só os deuses como Einstein e Newton”.
Outra se queixa de que na pandemia fíxose fincapé na importancia da comunicación científica, pero que xa se volveu a descartar, quen é a responsabilidade dos medios de comunicación e das administracións públicas. “Ten que haber unha decisión política clara. E nós tamén temos que pedir aos medios de comunicación que cumpran a súa función informativa. Non pedimos suficiente”, di Galarraga. “Eu síntome orgulloso de como abordamos a situación —di Latatu—, agora temos que seguir aí, temos que mantela”.
E os oíntes seguiron facéndose partícipes, nun ambiente de case sobremesa, preguntando si os científicos deben comunicar máis, denunciando por que nos estudos de comunicación non se aprende base científica e proclamando que a cultura científica tamén é cultura.
O tempo avanzou sen darse conta. E agora si, para terminar, Leturia agradeceu e pedido aplausos aos oradores e felicitou a ambas as institucións por cumprir 50 anos e polo traballo realizado durante eses anos. Que sigan coñecendo a UEU e Elhuyar durante outros 50 anos, con ElkarEkin.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
