Os vellos van. En memoria de Karlos Santamaría
Non se cando e onde me atopei con el por primeira vez. Creo que foi en Euskaltzaindia, pero non estou totalmente seguro. Coñecía a un dos seus fillos, Antton, da Escola de Enxeñeiros. O pai, pola súa banda, en artigos de xornal ou nalgún libro. Aínda recordo, por exemplo, o “De Berceo a Carlos Santamaría” de José Artetxe. Este fin de semana volvín a ler a prognosis de Don Carlos:
“Zorrotzena, bere prestakuntza matematiko bezala, informazioa eta lan gaitasuna duen á ez, arazoak ikusten ditu, bere hondonada ez eta independentziaz, eta, azkenik, bere baldintza suasepak, gazte araren jakinekoa, bere jakinik, kovertiretatik etorri bazuen, jaurlaritzan. É cartesiano e intuitivo” (Artetxe, 1968, pp. 249-50. ).
O escritor de Azpeitia non estaba tan equivocado, segundo o visto desde entón. Non sei exactamente por que a xente, moita xente, chamáballe “Don Carlos”. Por idade? Con respecto? Gustáballe? Non sei dicir. Home aberto, sempre me resultou fácil de tratar, que non pedía o título “Don” a ninguén. Algúns sabiamos que fora profesor de matemáticas da mocidade do rei Juan Carlos (preceptor), que tiña fama e recoñecemento aquí e no estranxeiro (no terreo dos pensadores, por exemplo), que xa aprendera que como meteorólogo traballara durante moitos anos… pero non sei si chamábaselle “Don Carlos” por iso: non o creo. No fondo sabía de si mesmo, e non creo que se afeccionase a buscar as falsidades axales.
Eu coñecino con Joxe Miguel Zumalabe ou de forma simultánea, cara a 1974 ou 75. Sempre me pareceu que eran amigos íntimos. Un euskaldun zaharra e outro novo. Joxe Migel, fortemente integrado na autenticidade etnocultural dos seus pais, quere engadir á evolución sociocultural da nova sociedade a dimensión vasca Don Carlos: una sesión de dous amigos e una sesión conxunta, así o lembro. Non eran desas castes humanas nin das longas. Sen luxo especial, mostrábanse ao gusto dos rapaces con ganas de colaborar e, sobre todo, sempre dispostos a dar resposta ás necesidades do eúscaro en cada momento. Parece ser que xa existía una tendencia a iso: por exemplo, cando as ikastolas atoparon un refuxio institucional. Eran homes de acción pola paz, de punta a punta. Moitas veces mostráronme una forte esperanza cara ao marco institucional que ía vir despois da ditadura.
Nos preparativos paira este novo marco recoñecíase gran importancia á posta en común e actualización da lingua. Neste sentido, Koldo Mitxelena consideraba basicamente: Por tanto, a maioría dos mozos que naquela época mergullámonos na cultura vasca dunha maneira ou outra. O nivel de coñecemento e de elaboración da lingua non era, evidentemente, equivalente a Koldo. Eles tamén sabían moi ben iso e recoñecían de fronte ao mestre do renteriano e a miúdo encomiábano. Noutra orde de cousas, Zumalabe, sobre todo arquitectónico, terminología matemática e lectura de fórmulas algebraicas, emprenderon con entusiasmo a planificación do corpus. Gustaríame abordar este tema con certa precisión. Sei que terminológicamente fixo moitos esforzos: neste traballo tiven con el (en Euskaltzaindia, todos os sábados, J. M. Con Zumalabe e Jesus Mari Goñi) o máis longo e sólido coñecemento. Pero a min paréceme o traballo que realizou na revista Elhuyar sobre a lectura de fórmulas en eúscaro (sobre todo pola súa repercusión posterior).
Como ler as fórmulas matemáticas en eúscaro? Como debe expresarse o profesor cando fala a palabra e para que os alumnos enténdana ben
a – b = c,
a b,
x 2 + e 3 = z
e moitos máis? Naquela época, os Elhuyar viraron ao redor deste problema e pedímoslle a súa opinión a Don Carlos. De aí veu o artigo de Santamaría. Xa empezamos a preparar os libros de matemáticas, a dar os primeiros cursos de alfabetización técnica ás profesoras e profesores de EGB, e a cuestión tiña que ser una resposta rápida e clara. Don Carlos respondeu con rapidez e (na nosa opinión) con certa claridade. Non era entón, nin é agora, o par de artigos que se len baixo a cola sen quitar o ollo (nos números 6 e 8 da revista), pero foi un claro exemplo diso nalgúns puntos básicos.
O único debate que se suscitou entre nós é, basicamente, que a formulación internacional ten que agachar a orde de palabra e a forma de coser do euskara, ou que nós o temos que agachar (pondo a nosa costura en moitos casos patas para arriba), a estrutura desa formulación matemática? A pregunta non era, en verdade, tan nova entre nós: Sabino Arana xa estivera tratando de cambiar a vella sucesión de números vascos desde o sistema do vinte (vinte, corenta, sesenta, …) até o decenio (“internacional”: amar´ , ber´´ , iruramar´ , lauramar´ ,…), cousa que até nós non coñeciamos. Aquí, con todo, non se trataba de manter o camiño orixinal de sempre ou de adoptar un novo camiño (“racional-internacional”), senón de tomar un bo camiño onde non había ningún camiño.
Desde o principio do artigo púxose de manifesto a elección de Don Carlos entre a autenticidade (acerto) e a novidade internacional (desviador de camiños): “Algúns creen que a lectura en eúscaro das fórmulas debe facerse sen romper o costume vasco. Pero como o cálculo ten a súa propia sintaxe, parece una barbaridade querer asociar a súa lectura á sintaxe particular de cada lingua”. Agora sabemos que as cousas non son tan sinxelas como as explicou Don Carlos en 1976. Non é certo, en primeiro lugar, que a “calidade especial de cada lingua” sexa sempre e en calquera lugar “tan especial”. Ben sabemos que, como resultado do camiñar e da comparación entre os de aquí e alá, aparece una forma de costura básica (parecida a varias linguas de Europa Occidental) e non por casualidade, senón que sobresae na formulación matemática. Tampouco é certo que a formulación matemática aplíquese tan plenamente a todas as linguas.
Estas consideracións, con todo, non desvirtúan substancialmente a dicotomía tan exposta por Santamaría. Desde entón sabemos que a Jesús Mari Goñi tamén lle debemos moito, que aquela proposta de Don Carlos saíu gañadora en varios puntos crave. Aos nosos fillos non lles parece natural dicir “tres raíces sesenta e catro iguais catro”? Coidado, con todo, cos grandes triunfalismos: esta linguaxe que se está estendendo entre os escolares sempre terá una forza de vida débil, a non ser que os colectivos que deben tratar estes temas nos seus respectivos ámbitos de traballo actúen en eúscaro (e así). Hai que dicir en relación a esta actividade onde estamos de momento? O mérito de idear e lanzado una solución cómoda paira as necesidades máis concretas do mundo escolar, non pode ser negado por ninguén a Don Carlos.
Foi Franco e veu o novo mandato. Pouco despois, no segundo ano antes da autonomía, Santamaría foi nomeado conselleiro de Educación (e non conselleiro). Eu traballaba na formación técnica en eúscaro de profesores de EGB e, sobre todo, de BUP, entre outros, naquela época (ademais de ocuparse da produción de libros de texto de Elhuyar e da preparación dalgúns dicionarios técnicos de UZEI). Naquel momento no que as Escolas de Maxisterio debían adaptarse ás novas necesidades, Don Carlos constituíu una ampla Comisión, como “Comisión Mixta”, xunto co Reitor da Universidade de Bilbao (agora UPV-EHU), que debía abordar estas e outras cuestións. Quería participar nesa comisión e eu quería que si.
Así empecei, sen deixar de lado os deberes que había até entón, ao aprender o que era ser membro da Comisión de Administración recentemente nada: uno deles a Oñati (reuniámonos un par de veces na antiga Casa Universitaria) e outros (na maioría dos casos) ao Campus de Leioa, sala de reunións do Reitor, paira axudar a deseñar e pór en marcha plans de euskaldunización no ámbito universitario baixo as ordes de Ramón Martín Mateo. O reitor Martín Mateo era tamén un home sinxelo que marcaba as liñas mestras e daba una gran liberdade de traballo. Con Don Carlos tiña, na miña imaxe, ese toque de sabio que me animaba a pensar se non se preocupaba demasiado das cousas sinxelas. Desde entón souben que a idade tamén ten algo que ver. Non todo era, con todo, una cuestión de edade: por algo foi nomeado, poucos anos despois, á fronte da “Comisión do Vinte Sabios de España”.
Traballabamos, con todo, en subcomisiones. Teño moi bo recordo dos numerosos compañeiros e sobre todo do procedemento de traballo que se creou.
Poucas veces tiven a oportunidade de falar con Don Carlos naquela época. Por unha banda, avanzaba en idade e por outro, as súas obrigacións multiplicáronse. Naquela época na que apenas dispuña de recursos, chama a atención o número de páxinas que abordou á vez: era o momento, probablemente, que axudaba moitísimo, o tempo e, probablemente, a ilusión de toda una xeración.
Durante o seu tempo como conselleiro tratou de crear as bases dunha administración propia. Abriu camiños paira definir as capacidades de mando e orientar o sistema de ensino que hoxe coñecemos. Fíxoo con calma, sen levantar grandes pos. Adoitaba ser bastante escéptico, sobre o traballo e sobre o beneficio da asfixia. De cando en vez, coa súa malicia, dicíase que o home tamén necesita o punto de fan. Con todo, deixounos traballando na man. Quen se nega?
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
