Ano tras ano, impedido
Tratarei de explicar as principais liñas e feitos, sabendo que, por outra banda, non vou ser obxectivo porque fun testemuña, protagonista e, en certa medida, axente desa historia. Será una visión subxectiva e terei que facer eleccións, pero en nome do testemuño pido desculpas, de antemán, si a visión resulta persoal.
As raíces de Elhuyar deben buscarse a finais dos anos 60. Aquela época foi moi enriquecedora na vida sociopolítica de Euskal Herria. O franquismo levaba 25 anos no poder. A expresión política, social e cultural estaba moi limitada e controlada e debía xogarse dentro das estritas normas marcadas polo réxime. Una mostra da situación pode ser que, por elixir entre outros moitos, as cancións dos festivais de canto deban pasar á censura previa.
Nese ambiente estaban a producirse grandes cambios na sociedade vasca. Por unha banda, una xeración que non sufriu directamente o impacto da guerra civil, que cuestionaba a desesperación da xeración anterior, adquiriu protagonismo social. Doutra banda, o mundo da cultura estaba en pleno apoxeo e establecéronse novas premisas nas artes plásticas, a literatura, a canción e o desenvolvemento lingüístico.
A xeración nova tiña formulacións innovadoras respecto ao status do eúscaro. O eúscaro non era una lingua de uso exclusivo en casa, en compañía ou na igrexa, senón una ferramenta que debía utilizarse en todos os ámbitos da comunicación humana. Parafraseando a frase de Etxepare, o eúscaro tiña que saír do recuncho da casa á praza, con todas as consecuencias. É a década na que o euskara batua, a revitalización das ikastolas, o movemento de euskaldunización e alfabetización, Euskal Kultur Taldea (EKT), etc.
Nun destes EKT tivo a súa orixe Elhuyar Kultur Elkartea, da Escola de Enxeñeiros Industriais de San Sebastián. O ambiente da escola (tolerancias por parte da dirección paira temas vascos, altas porcentaxes de euskaldunes, etc.) e a forte identidade e inquietude dalgúns dos seus alumnos e alumnas propiciaron un ambiente vasco sólido e eficaz. Como consecuencia diso, estes estudantes de enxeñaría encargáronse de compaxinar a ciencia co eúscaro.
A forma de canalizar eficazmente estas inquietudes e preocupacións levou a cabo en torno ao mes de febreiro de 1972, cando tres antigos alumnos da escola (Luís Mari Bandres, Jesus Mari Goñi e Andoni Sagarna) e dous alumnos (Juanjo Gabiña e Mikel Zalbide) comezaron as reunións co obxectivo de difundir o eúscaro ao mundo da ciencia. O grupo Elhuyar naceu e desde entón tivo una cita cada sábado ás catro e media de tárdea no Círculo de San Ignacio de San Sebastián.
Elhuyar obtivo o apoio da Real Sociedade Bascongada de Amigos do País e durante anos foi a súa rama, a pesar da súa total autonomía e de que a Asociación nunca pediu contas.
O grupo fundador de enxeñeiros abriuse rapidamente e ás reunións de Elhuyar acudiron enxeñeiros técnicos (como Iñaki Azkune Mendia, de gran peso na historia do grupo), arquitectos, informáticos (Harluxet tarrak), máis enxeñeiros (Félix Azpiroz, Xabier Larrea e Kepa Zalbide), estudantes de química (1976), médicos (1977) e economistas (1978). Elhuyar era un equipo multidisciplinar paira finais dos 70.
O grupo tiña naquela época dúas características principais: por unha banda, a apertura e, por outro, a recollida de membros cada sábado pola tarde. As reunións do sábado deron forza ao grupo. Non había persoas liberadas paira traballar e os membros do equipo realizaban os traballos acordados polo equipo fóra das súas tarefas habituais. Nas reunións do sábado decidiuse que, quen e como facelo e, por dicilo dalgunha maneira, facíase una planificación estratéxica. Con todo, nestas reunións os debates terminolóxicos e lingüísticos tiveron un gran peso naqueles primeiros anos. Una delas é o recordo do meu primeiro día en Elhuyar.
As reunións, ademais, eran abertas: podían participar todas aquelas persoas que estaban dispostas a traballar paira unir o eúscaro e a ciencia; non necesitaban outros méritos ou relatores. Nese ambiente, as reunións garantiron a cohesión e a sustentabilidade de Elhuyar, e por que non recoñecelo, os seguintes txikiteos tamén tiveron certa sensación de grupo. Por tanto, non había una persoa definida como membro do grupo e a participación habitual nas reunións dos sábados convertía a unha persoa en membro de Elhuyar. A primeira listaxe oficial de membros de Elhuyar aparece na memoria de 1977 e nel aparecen 17 persoas como formadores e 20 como colaboradores.
Desde os seus inicios, Elhuyar tendeu a colaborar con outras institucións. Naqueles primeiros anos pódense citar, entre outros, os traballos realizados no impulso da Universidade Vasca de Verán, a participación na comisión do Dicionario de Matemáticas de Euskaltzaindia ou o vocabulario arquitectónico elaborado co Colexio Oficial de Arquitectos.
Os traballos iniciais de Elhuyar baséanse na formación da lingua e das persoas (tantas escritoras como lectoras). No ámbito do eúscaro e da ciencia case todo estaba por facer e poucas excepcións foron as que antes dos anos 70 escribiron en eúscaro sobre temas científicos, fóra de Gabirel Jauregi. Os primeiros traballos foron a preparación de libros de texto e dicionarios paira as ikastolas. Logo veu a revista Elhuyar (1974).
Cabe destacar a Colección de Palabras paira a Ciencia e a Técnica, elaborada no campo da Lexicografía en 1976, 1977 e 1978, aínda que hoxe en día só se nos esquece. O equipo dedicou unha chea de horas a iso, pouco despois, que non tiveron una explotación demasiado adecuada. Coa análise e baleirado da tradición escrita vasca conseguiuse completar un ficheiro de 50.000 palabras relacionadas coa ciencia e a tecnoloxía. En todas as fichas achegábase o termo eúscaro e a súa contrapartida ao castelán. O dicionario introduciuse en soporte informático (a aplicación informática á lexicografía foi pioneira) e aínda que houbo intención de publicalo, finalmente púxose a disposición de Euskaltzaindia o material.
A medida que se incrementa o volume de traballo do grupo, viuse que Elhuyar debía traballar dalgunha maneira o camiño da profesionalidade. Este paso deuse en 1977. Cunha xornada de medio día puxéronse a traballar dúas persoas, una no grupo de didáctica das matemáticas e outra como administrativa. Esta última foi nosa actual responsable de administración, María Luisa Aizpuru. Con todo, o traballo militante do equipo seguiu sendo fundamental. En 1984 cuantificouse o traballo militante do grupo. 24.000.000 de pesetas. No orzamento da zona o valor do traballo dos membros non profesionais foi de 7.500.000 pesetas.
O primeiro balance de efectivo documentado é do mesmo ano. Nela aparecen entradas de 1.043.000 ptas. e saídas de 1.061.000 ptas., cos patrocinadores principais do grupo, ademais dos subscritores, Caixa Laboral, Caixa Gipuzkoa, Caixa Laboral e Banco Industrial de Gipuzkoa. Nos gastos, o custo da revista superou a metade do total.
Dicionarios, libros de texto e revista non bastaban paira conxugar o eúscaro co mundo da ciencia, se os profesionais que posteriormente debían utilizar estas ferramentas non eran capaces de desenvolver o seu labor en eúscaro. Sábese que nalgunhas ikastolas de entón ensinábanse temas científicos en castelán, xa que, a pesar de que o profesor era euskaldun, a súa materia non era capaz de traballar en eúscaro, por realizar todos os estudos en castelán. Paira facer fronte a este problema e euskaldunizar aos profesionais no seu ámbito, Elhuyar organizou en 1979 os primeiros cursos de formación especializados dirixidos ao profesorado de ciencias. Foron catro e denominóuselles Cursos de Alfabetización Técnica.
O ano 1980 foi un ano de cambio. Tras abandonar o Círculo de San Ignacio e una breve estancia nos locais dos franciscanos de Atotxa, Elhuyar estableceu a súa primeira sede na rúa Garibai 23 de San Sebastián. Así mesmo, na reunión de fin de ano tomáronse importantes decisións que tiveron un gran impacto a longo prazo: Designar un responsable da xestión da revista Elhuyar, dar os primeiros pasos paira dotar ao grupo de personalidade xurídica propia, crear un equipo permanente que se ocupe dos problemas que expón o día a día do grupo e dar máis espazo aos textos de ensino secundario na produción de textos. Algunhas destas decisións tiveron efectos inmediatos. En 1981 renováronse os contidos e estrutura da revista e Elhuyar converteuse nunha asociación cultural de carácter xurídico propio.
A medida que as actividades foron crecendo, o número de profesionais de Elhuyar foi crecendo e o seu peso nos orzamentos da entidade. En 1984 Elhuyar contou con sete liberados: un paira tarefas administrativas, dúas paira traballos mecanográficos e catro paira revistas e textos. Isto supuxo que o grupo adquirise una maior sede e Elhuyar pasou da rúa Garibai á rúa Urbieta 7.
O incremento de profesionais no equipo supuxo un cambio significativo na forma de traballar. O cambio non foi brusco, produciuse case sen darse conta durante anos. O persoal e o grupo operativo creado en 1980, formado principalmente por persoas que non eran profesionais do grupo, comezaron a gobernar a traxectoria do grupo. Posteriormente, a finais da década dos 80, o equipo profesional asumiu practicamente a totalidade da súa xestión.
En 1984 o Goberno Vasco outorgou a Elhuyar o Recoñecemento de Utilidade Pública. Nunca soubemos o verdadeiro valor útil desta denominación. Ese mesmo ano adquirimos o primeiro computador en Elhuyar, posto Rank-Xerox 8012 paira o traballo de textos e gráficos, por 3.000.000 de pesetas. a que custou a zona. En 1986 compramos o primeiro Macintosha. Con todo, o seu valor útil non tardou en ser consciente.
Doutra banda, en 1984 chegouse a un acordo coa editorial Elkar paira a publicación conxunta de libros de texto. O obxectivo do convenio, ademais de fomentar a colaboración, foi reducir os investimentos que Elhuyar debe realizar paira a edición de libros. O acordo resultounos moi positivo, porque nos permitiu publicar moitos libros de texto que quedarían no caixón letargo.
1985 foi un ano de moitas novidades. Decidiuse reforzar o complemento divulgativo da revista Elhuyar. Paira iso dividiuse en dous: Elhuyar, dedicada integramente á divulgación científica. Elhuyar Zientzia eta Teknika eta ikerketa. A nova revista era bimestral e parecíase a unha revista divulgativa estándar en formato e aparencia. O número 0 presentouse na feira de Durango. Posteriormente, en 1989, Elhuyar converteuse nunha revista mensual. Ciencia e Técnica. A nova revista tivo una excelente acollida e a curto prazo duplicamos o número de subscritores, pasando de preto de 700 a 1.400.
No mundo dos materiais de ensino comezamos a traballar en dous novos campos: a creación de vídeo (produción dun vídeo chamado Robótica) e os programas de educación paira o computador.
Con todo, a maior novidade que supuxo o ano 1985 foi a relativa á euskaldunización/alfabetización. Foi una innovación de longo alcance. De feito, pensamos que existían camiños sen rozar. Pensouse en que as Alfabetizacións Técnicas que se impartían paira formar ao profesorado en eúscaro estendésense ao mundo empresarial e ofrecesen aos traballadores una formación específica paira desenvolver o seu traballo en eúscaro. Os dous primeiros cursos impartíronse na Caixa de Aforros Municipal de San Sebastián e no Concello de San Sebastián. Nos próximos anos impartíronse numerosos cursos e traballáronse conxuntamente os proxectos MOPI e LAKET. A principal consecuencia desta iniciativa foi a creación dunha visión innovadora do eúscaro e da parella empresarial, tanto nos responsables políticos como nas empresas: o eúscaro necesita un tratamento específico no mundo empresarial. Neste sentido, asinouse un convenio de seis anos de duración co Goberno Vasco paira fomentar o uso do eúscaro nas empresas (1991-1996). A través deste acordo adquirimos una metodoloxía específica e una experiencia profunda. Por tanto, uno dos principais ámbitos de actuación de Elhuyar no futuro é traballar no mundo laboral os servizos en eúscaro.
O primeiro vestixio do Dicionario Enciclopédico, que logo foi tan canso e contento, atópase no anexo da memoria de 1988, á que se achega o primeiro borrador do proxecto. Despois de buscar subvencións ao longo de 1989, en 1990 comezou a redacción do Dicionario Enciclopédico.
A finais dos anos 80, debido ao gran volume de actividades de Elhuyar, quedóusenos una pequena sede na rúa Urbieta de San Sebastián, tanto a nivel local como de infraestrutura. Tras analizar diversas alternativas, en 1990 adquirimos un local duns 400 m 2 no polígono industrial de Asteasuain en Usurbil.
Os feitos e os logros desta década, quizá moi próximos, témolos paira golpear cun punto de frialdade, pero non se pode negar que Elhuyar creceu moito tanto facendo como traballando.
Enumeremos brevemente os traballos e actividades máis relevantes dos últimos anos paira renovar a memoria: Creación de Eusenor (1991), Dicionario Enciclopédico (1993), Eúscaro-Castelán/Gastellano-Vasco Hiztegia (1996), primeiro CD-ROM en eúscaro Ezagutu Gipuzkoa (1994), Servizo ZETIAZ (1994), Microplanificación de CAF (1995), Premios de Divulgación Científica CAF-Elhuyar (1994) e Servizos de comunicación (1995).
Miramos 25 anos. Temos historia. Realizamos achegas a Euskalgintza. Elhuyar consolidouse como empresa cultural dentro da actividade cultural vasca. Pero a situación non é sinxela. Pódese dicir que se atopa nun cruzamento. Será necesario tomar grandes decisións que garantan a viabilidade do noso proxecto. Nese sentido, os responsables políticos de Elhuyar temos a máxima responsabilidade, pero non é por iso menor, xa que as súas decisións ou a falta de decisións van facilitar o futuro de Elhuyar e doutras institucións vascas.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
