Obesidade: un problema de saúde realmente gordo
Explicar como una persoa chega a ser obeso non é difícil: engórdase porque come máis do suficiente. As calorías excesivas que inxere acumúlanse en forma de graxa no corpo e co tempo convértense en obeso. Pero non é tan simple explicar por que esa tendencia ou comportamento estendeuse a toda a sociedade.
Moitos factores inflúen no despregamento da obesidade. Nos países desenvolvidos, as industrias alimentarias ofrecen, a través de xigantescas campañas publicitarias, alimentos de indubidable atractivo, que na maioría dos casos presentan un alto valor calórico e un escaso valor nutricional. Ademais, grazas ao coche, a televisión, o teléfono, o computador e outros avances tecnolóxicos, non fai falta moverse tanto como antes paira facer a vida cotiá. Por todo iso, é moi fácil inxerir máis calorías das necesarias. En consecuencia, nos orzamentos dos servizos de saúde aumenta o peso da obesidade e das enfermidades crónicas asociadas.
Nos países en desenvolvemento, a situación non é mellor. A medida que aumenta o nivel económico adquiren os costumes dos países desenvolvidos. Por tanto, a pesar de que parte da poboación ten problemas de desnutrición, non é raro que en niveis sociais baixos tamén haxa obesos.
Xene aforrador
Está claro que a contorna e o estilo de vida teñen una gran influencia no despregamento da obesidade. Con todo, segundo algúns expertos, tamén existen razóns biolóxicas que inducen a comer máis do suficiente.
Aínda que en xeral hai máis obesos e obesos que antes, non todo o mundo engordou o mesmo, aínda que estea no mesmo medio, senón que ultimamente a proporción de obesos creceu moito máis nalgúns grupos étnicos que no resto da poboación. Segundo isto, dentro da especie humana parece haber diferentes grupos, é dicir, que tenden a converterse en obesos e son resistentes.
A pesar de que o sistema biolóxico que controla o peso corporal é robusto, a forza que exerce a selección sobre o mesmo é moi grande e é lóxico pensar que os xenes que participan nel variaron en función da contorna.
James Neel foi o primeiro en propolo. En 1962 lanzou a hipótese do xene aforrador. Estes xenes facilitan a acumulación de graxa, é dicir, reforzan a tendencia a converterse en obeso. A presenza destes xenes era beneficiosa en épocas de escaseza de alimentos, por exemplo cando a xente era cazadora-recolectora, xa que sempre había risco de fame. Ao permitir que os xenes aforradores dispoñan de reservas de graxa, os que os tiñan enfrontábanse máis facilmente ás épocas de fame.
Pola súa banda, os que vivían en Oriente Rico tiñan domesticadas plantas e animais e non tiñan tanto risco de fame. A tendencia á obesidade nesta zona non era una vantaxe xa que os obesos teñen máis problemas de saúde. Por iso creen que, a diferenza doutras zonas, produciuse una selección contra xenes aforradores.
Hoxe en día, na sociedade occidental, a maioría da xente ten máis comida da que necesita; ademais, ten una vida sedentaria, é dicir, moi afastada da dos cazadores-recolectores. Con todo, a especie humana leva xenes procedentes da selección en ambas as zonas. Segundo algúns expertos, e devandito de forma sinxela, os obesos son descendentes de cazadores-recolectores, mentres que os delgados son descendentes da poboación de oriente amolado.
Existen estudos que reforzan esta opinión. En estudos realizados coas pimas indias americanas, os habitantes das illas do Pacífico e outras poboacións historicamente ameazadas de fame, tras adquirir os costumes occidentais, observouse que a proporción de obesos é moito maior que noutras poboacións.
É probable que a raíz do problema atópese na interacción entre os xenes e a contorna, e ambos deben terse en conta á hora de comprender a obesidade e buscar solucións.
Regulación en peso
Non se coñecen ben os mecanismos que interveñen na regulación do peso. Con todo, cada vez son máis as investigacións que se están levando a cabo e déronse pasos importantes nos últimos tempos.
Os sistemas de regulación do peso son a curto e longo prazo e nos últimos anos atopáronse moléculas que participan nun ou outro. Por exemplo, recentemente atopáronse dúas hormonas producidas no tubo dixestivo: a grelina e os péptidos PYY. Ambos participan na regulación a curto prazo. A leptina e a insulina están relacionadas coa regulación a longo prazo.
Precisamente, cando en 1994 descubriuse a leptina, os investigadores pensaron que era posible un tratamento eficaz contra a obesidade. As células que acumulan graxa, os adipocitos, producen a leptina: ao diminuír os depósitos de graxa, prodúcese menos leptina, o que provoca que se esperte o apetito e retárdese o metabolismo. Durante as probas de laboratorio, os ratos obesos tratados con leptina perdían apetito e acelerábase o metabolismo. Como consecuencia, adelgazarse.
Con todo, os soños da pílula anti-virilidade frustráronse pronto. Poucos seres humanos non producen leptina, o que os converte en obesos. Nestes casos, o tratamento con leptina é efectivo. Nos obesos con niveis normais de leptina, con todo, este tratamento non ten ningún efecto.
A pesar de que a leptina tivo gran repercusión, a insulina tamén tomou un gran protagonismo. Non é novo que a insulina teña un efecto no cerebro relacionado coa regulación do peso, pero até o último momento non se realizaron estudos exhaustivos. Agora han visto que reduce o apetito, impedindo a produción de neuropéptido E (NPY) que esperta o apetito.
Apetito versus saturación
Nos mecanismos a curto prazo, desde hai anos identificouse a colecistokinina. Prodúcese no intestino e chámase ‘hormona da saturación’ porque advirte de que se comeu o suficiente. Agora os investigadores centráronse no grelín e os péptidos PYY.
O grelín foi descuberto hai uns anos, prodúcese no estómago e provoca a secreción da hormona do crecemento. Máis tarde descobren que ten outro efecto: é un potente estímulo do apetito. Este descubrimento resolveu moitas dúbidas até entón.
De feito, os investigadores déronse conta de que a sensación de fame maniféstase sempre ás mesmas horas, por exemplo, cara ao mediodía, e iso era difícil debido á leptina, xa que os almacéns de graxa non diminúen desde o almorzo até o mediodía.
Agora saben que é obra do grelín. Una ou dúas horas antes da hora da comida, o grao de grelina aumenta e baixa despois de comer. Algúns casos de obesidade están relacionados coa sobreproducción da grelina. Doutra banda, naqueles que perderon peso a través da dieta, observaron un aumento da produción da grelina, non así nos que se lles realizou una operación de estómago. Esta operación consiste na unión da parte superior do estómago co intestino delgado e é bastante eficaz paira tratar a obesidade extrema. Tras esta operación, a produción de grelín non aumenta e, en certa medida, explica por que non recuperan peso.
Os investigadores saben, por tanto, o que provoca o apetito. E que manda que se comeu bastante? Parece que é a hormona PYY a que ten esa función. Á hora para comer, o péptido PYY aumenta o seu nivel e dá sinal de saturación no cerebro. Recentemente, os investigadores deron a coñecer investigacións sobre os receptores de melatonocortina. Ademais da cor da pel, parece que poden ter relación coa erección e a perda de peso.
É posible controlar o peso impedindo o grelín, elevando o nivel de pyy ou actuando sobre os receptores? As probas realizadas polo momento non deron bos resultados. Ademais, estas hormonas non só afectan á regulación do peso, por exemplo o grelín ten que ver coa hormona do crecemento, e aínda queda moito por investigar. Pero aos poucos os investigadores van descubrindo as claves paira entender os mecanismos de regulación.
Preocupación mundial
Mentres as investigacións avanzan, a obesidade está en continua expansión. A Organización Mundial da Saúde, OMS, celebrou en febreiro un congreso sobre dieta, nutrición e enfermidades crónicas. Hai que ter en conta que a obesidade e algunhas enfermidades crónicas como a diabetes ou as enfermidades cardiovasculares están directamente relacionadas. Na reunión advertiuse de que, xunto á obesidade, as enfermidades crónicas están a crecer de forma alarmante, tanto en países desenvolvidos como en vías de desenvolvemento. Estas enfermidades propáganse principalmente por cambios de dieta e estilo de vida.
Segundo datos facilitados pola OMS, cerca do 60% das mortes ocorridas en 2001 foron debidas a enfermidades crónicas.
Contra o que antes se pensaba, estas enfermidades non só aparecen nos países máis desenvolvidos: No África subsahariana, a sida, a malaria e a tuberculose son as principais causas de morte, pero nos países en desenvolvemento, as enfermidades crónicas son responsables do 79% das mortes. De feito, as enfermidades cardiovasculares son máis frecuentes en China e India que nos países desenvolvidos, e en Asia, Sudamérica e algúns países africanos, o número de obesos duplicouse ou triplicado desde a década pasada.
Con todo, previr as enfermidades crónicas non é imposible. As causas e factores de risco de todo tipo de obesidade son descoñecidas e algunhas son inmutables, pero outras están identificadas e poden ser modificadas. Entre estes factores de risco atópanse os axentes biolóxicos, sociais e de comportamento, como a dieta e o sedentarismo.
A OMS considera que as campañas de exercicio físico e de alimentación adecuada non son suficientes, aínda que ambas as medidas son efectivas, os gobernos, as industrias e os axentes sociais deben traballar se se quere un cambio substancial. Se non todos colaboran, é moi difícil deter o incremento da obesidade e as enfermidades crónicas.
Obeso ou obeso?
A obesidade é una enfermidade crónica causada polo exceso de graxa corporal. Existen varias formas de clasificar a obesidade, sendo o índice de masa corporal o máis utilizado, o IMC.
O IMC calcúlase dividindo o peso en quilos polo cadrado da altura. Por exemplo, o IMD dunha persoa de 60 quilos e 1,7 metros de altura é: 60 / 1,7 2 = 20,7.
O IMC clasifica:
- 20: pouco peso.
- 20-25: normal.
- 25,1-26,9: sobrepeso.
- 27-29,9 Obesidade primaria.
- 30-34,9: obesidade secundaria.
- 35-39,9: obesidade de terceiro grao.
- 40: Obesidade de cuarto grao, mórbida.
Outro tipo de clasificación da obesidade baséase na distribución da graxa. De feito, coñecendo onde se acumula a graxa, dedúcense os problemas que pode causar a obesidade.
O tipo de obesidade depende da división do perímetro da cintura polo perímetro das cadeiras. Se o resultado desta operación é superior a 0,9 en mulleres e 1 en homes, denomínase obesidade ventral e cando é inferior denomínase obesidade periférica.
A obesidade abdominal refírese aos corpos en forma de mazá. A maior parte da graxa acumúlase na cara, o tórax e o ventre. Segundo os expertos, a diabetes e a insuficiencia cardiovascular son as consecuencias máis comúns deste tipo de obesidade. Pola contra, ás persoas con obesidade periférica ou en forma de pera acumúlaselles graxa principalmente nos cambios e coxas. Varices e artrose de xeonllos son frecuentes neste tipo de obesidade, pero teñen menos risco de sufrir un infarto que as anteriores.
Por último, hai obesos que teñen a graxa repartida de forma homoxénea no seu corpo.
Ana Mª Rocandio: “Ademais de dieta e exercicio físico, é imprescindible a asistencia psicolóxica”
Cada vez coñécense mellor os mecanismos de control da fame e a saturación. Crees que este coñecemento pode conducir á invención a curto prazo dun medicamento paira tratar a obesidade?
Co que sabemos agora sobre bioloxía molecular, non creo que polo momento exista a posibilidade de facer un medicamento de adelgazamento eficaz, seguro e universal. Hai que seguir profundando nas investigacións de xenes e receptores paira chegar a propor como se produce a modulación.
De feito, aínda se sabe pouco sobre os mecanismos xenéticos relacionados coa obesidade. O código xenético ten una gran influencia nas enfermidades, mentres que a obesidade non foi considerada durante moitos anos como un mal senón como un síntoma. Por iso, até os últimos anos non se buscaron nin sequera xenes relacionados coa obesidade, e os tratamentos aplicados non consideraron o problema na súa totalidade.
Como non hai medicamentos milagrosos contra a obesidade, a única solución é combinar dieta e exercicio?
Non, o tratamento non debería limitarse á dieta e ao exercicio físico. En cambio, creo que con eles habería que dar tratamento psicolóxico, como na anorexia ou na bulimia. A xente non se ve como é e aliméntase mal. Isto aumenta o risco de obesidade no futuro debido á alteración do sistema de regulación.
Ademais, hai moito que facer nos medios de comunicación, creo que hai que desvirtuar a imaxe que transmiten os medios de comunicación. Parece imposible triunfar se non é delgado e alto. A difusión deste tipo de ideas debería estar prohibida, tal e como están prohibidos os anuncios a favor do alcol. Ata que non se faga todo isto, estamos a pór parches.
Na mesma época en que o número de obesos crece, están a intensificarse os casos de alteracións alimenticias provocadas pola obsesión de estar delgado. As mensaxes dirixidas á sociedade sobre estes problemas deberían ser unificados?
Claro. Paira empezar, a xente ten que saber que moitas cousas que se din e están en Internet son falsas, e paira iso hai que facer campañas como as que se fan paira previr accidentes de tráfico ou paira informar o colesterol. Por exemplo, algunhas herbas non van perder peso e, aínda que se adelgaza, probablemente van prexudicar a súa saúde. A xente ten que saber que una vez aclarado de calquera xeito, logo prodúcese un efecto contrario. Ao final, o organismo non é capaz de facer fronte a este ataque e compensar o dano.
Cal foi a evolución do estado nutricional en Euskal Herria?
Cando empecei a tese en 1986, había obesos morbosos, pero non eran moitos. 17 anos despois, hai moito máis obesos morvidos e moitos obesos, e a porcentaxe de persoas con sobrepeso ou extrema delgadez na poboación do País Vasco ha crecido enormemente. Iso é moi preocupante, significa que imos cara atrás, onde e nunha cultura onde se venera a comida. Por exemplo, se se manda o linguado á prancha, aquí acéptase mellor que en ningún sitio, xa que non hai que facer algo que non se fixo na tradición. Por iso é tan rechamante e grave o que está a pasar en Euskal Herria.
A industria alimentaria tamén é responsable. Inflúe negativamente no estado nutricional dos habitantes de Euskal Herria, por exemplo, porque todos os alimentos están a enriquecerse en algo, engadindo vitaminas ou minerais. Isto supón un risco de futuros problemas de nutrición e saúde. Ademais difúndense mensaxes perigosas como o que se di nun anuncio de produtos lácteos: “Eu non teño colesterol”. Menos mal que iso é mentira, se non estaría morto!
Coa posibilidade para comer ben, a industria condiciona a alimentación e hai que ter moi en conta que a industria só busca o beneficio económico.
Cada vez máis, antes
Paira a OMS é especialmente preocupante a situación da infancia e a adolescencia. De feito, nas últimas décadas a proporción de obesos crece enormemente entre nenos e novos, e maniféstase cada vez máis novo. No País Vasco, o 12% dos mozos menores de 18 anos son obesos.
O obeso nos nenos é un factor de risco paira ser obeso tamén na idade adulta. Por iso, o tratamento non está dirixido exclusivamente ao adelgazamento senón á adopción de hábitos saudables paira toda a vida. Paira iso é imprescindible a participación dos pais e nais, xa que os nenos e nenas deben cambiar os seus hábitos primeiro.
Por outra banda, moitos nenos obesos teñen una imaxe distorsionada de si mesmos e teñen dificultades paira aceptar o seu corpo. Nestes casos é necesario prestar apoio psicolóxico, xa que pola contra existe un risco elevado de que algúns anos despois prodúzanse outros problemas relacionados coa alimentación, como a anorexia ou a bulimia.
Paira explicar o aumento da obesidade hai que ter en conta una serie de factores: tomar comidas rápidas, caramelos e refrescos, comer só, ver a televisión, non facer exercicio físico…, todos eles aumentan o risco de obeso. Por tanto, a clave está en evitalos.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
