Mariano Barbacid: "as campañas educativas poden ter máis influencia que a investigación".
Cando falamos de cancro, hai que falar dunha soa enfermidade ou dun grupo de enfermidades?
Hoxe podemos dicir, sen dúbida, que o cancro non é a única enfermidade, senón o conxunto de enfermidades que teñen a mesma característica: sobre todo a acumulación de defectos nos xenes que deben cumprir o control da reprodución e a morte celular. No cancro atopámonos con casos moi curiosos, nos que algúns tumores presentan un comportamento clinicamente moi similar e unhas características anatomopatológicas moi similares, poden ter un carácter patogenético completamente diferente. Isto demostra que o desenvolvemento clínico dos tumores e a súa resposta ao tratamento pode ser moi variada.
Leva moitos anos investigando o cancro. Que cambiou durante todo este tempo na investigación?Avanzouse algo?
Desde o ano 1974 estou a traballar na investigación oncolóxica básica e desde esta perspectiva podo dicirlle que no último cuarto de século tivemos una verdadeira revolución no coñecemento do cancro, xa sabemos o que é e como se produce, o que hai que agradecer ao descubrimento do mecanismo molecular que termina cos procesos neoplásicos. A actual revolución na xenómica e na proteómica afecta de forma moi positiva á investigación básica, aínda que pouco cambiou na forma de facer o traballo diario.
Ademais, existe un gran interese no desenvolvemento da investigación traslacional, é dicir, na transferencia inmediata de todos estes achados ao mundo do enfermo cancerígeno, co fin de mellorar o diagnóstico da enfermidade e mellorar os tratamentos existentes.
Puxeches en marcha e es director do Centro de Investigación Oncolóxica de España, que investigaredes alí? E no mundo, que liñas de investigación están abertas?
Só poderei responder á primeira pregunta porque si centrásemonos/centrásemosnos na segunda, superaría facilmente os límites do tempo e do lugar desta conversación. Con todo, si é necesario, podo responder que se trata de atacar o cancro por todas as partes posibles e que todas estas agresións son válidas si cumpren o mínimo rigor científico.
No Centro de Investigación Oncolóxica de España realizarase una investigación básica e aplicada, pero sempre previa á investigación clínica, xa que o noso centro non ofrecerá axuda aos pacientes. Na investigación básica abordaranse temas de oncoloxía molecular, sobre todo a investigación dos mecanismos moleculares do cancro e a identificación de xenes modificadores que afectan á nosa capacidade de padecer esta enfermidade. De acordo co noso Programa de Patoloxía Molecular, as investigacións aplicadas centraranse no diagnóstico molecular do cancro; en breve comezaremos a utilizar biochips paira realizar estudos moleculares de tumores a gran escala. Esperamos ter 5.000 xenes oncochados paira a primavera. A segunda liña de investigación aplicada orientarase á procura de novos medicamentos, seguindo os esquemas operativos das empresas biotecnológicas líderes en Estados Unidos. Este programa porase en marcha este ano e esperamos que a industria farmacéutica sexa un aliado.
Que estratexia, camiño… queda por investigar? Cal é, ademais de curar o cancro, o maior reto?
As vías ou estratexias seleccionadas na investigación dependen do desenvolvemento tecnolóxico. Fai 15 anos a secuencia dun xene de 5.000 bases era un gran reto. Hoxe en día, só una persoa pode facelo en poucas horas, pola contra non sería posible realizar una secuencia de xenoma humano de 9.000 millóns de bases. Si fose necesario, o principal reto sería coñecer o funcionamento dos 50.000 xenes que forman parte do ser humano e comprender mellor o mecanismo deste mal funcionamento cancerígeno.
Ultimamente fálase moito de terapias xenéticas. A orixe do cancro é propiamente xenético, pero existen outros factores que poden desencadear o cancro. Que é máis importante, a posición dos nosos xenes no desenvolvemento do cancro ou a influencia de factores externos?
En primeiro lugar, hei de dicir que as terapias xenéticas fixéronse moi populares na sociedade, que gustan á xente, pero que xa se realizaron máis de 500 ensaios clínicos e ningún deu resultados positivos. Isto non quere dicir que non mereza a pena seguir esforzándose porque, como dixen antes, todos os esforzos son válidos desde o momento en que teñen o mínimo rigor científico; e, desde logo, o caso da terapia xenética é leste. De toda a información razoable que temos hoxe en día, non cabe dúbida de que a orixe do cancro é xenético, é dicir, o cancro débese a mutacións, tanto por erros nas nosas células como por factores externos como o tabaco, o sol ou algunhas dietas. Obviamente, existen factores epigenéticos que teñen una gran influencia nos procesos neoplásicos, por iso queremos atopar xenes modificadores. Calquera persoa que queima tabaco provoca mutacións no seu ADN que, sen dúbida, activarán algunha das genealogías relacionadas co cancro. Con todo, todos sabemos que fumar tabaco aumenta 1.000 veces as probabilidades de desenvolver cancro de pulmón, pero que non todos os fumadores teñen cancro de pulmón. Este é outro dos grandes retos que temos por descubrir e resolver.
Os avances da tecnoloxía, as campañas de información… parecen contribuír. Pero realmente serven paira algo?
Si quérese reducir a incidencia do cancro, as campañas de información son fundamentais. Cando o cancro detéctase antes da metástasis, antes de que ri no noso corpo, as posibilidades de curación, sobre todo con cirurxía, adoitan ser moi altas. Por iso, sobre todo no caso de tumores que poden chegar facilmente polo exterior do corpo, como os cancros de pel, cabeza de peito, testículos ou próstata, a educación pode ter una gran importancia. Desta forma, a detección precoz reducirá as probabilidades de metástasis e permitirá eliminar os órganos afectados antes de que se produzan efectos aínda insubsanables.
Desde outro punto de vista, as campañas educativas poden salvar miles de vidas, moito máis das que a propia investigación e os tratamentos poden salvar. Si a poboación, sobre todo a poboación nova, que aínda ten tempo de deixar o tabaco ou de non empezar a fumar, realmente decatásese do perigo que supón este costume, a incidencia do cancro de pulmón, un dos máis letais, sería case anecdótica. Desgraciadamente, o cancro tarda máis de 30 anos en aparecer e aínda hai moita xente que non recoñece que mata o tabaco.
Os medios de comunicación informan en máis dunha ocasión dos remedios milagrosos e dos cócteles de medicamentos -pero sós en animais- que frean ou frean a enfermidade. Que che parece todo isto?
Aquí hai que facer una separación moi clara. Una cousa son as que ti chamas remedios milagrosos ou anecdóticos, e outra as investigacións que se realizan con animais, entre outras cousas porque é una obrigación ineludible de tratar aos seres humanos. Como ben dis, a experiencia demostrounos que a curación dos tumores dos animais é moito máis fácil que a curación dos seres humanos. De feito, do dez novos produtos que actualmente se inclúen nos ensaios clínicos do cancro, só se permite un paira a súa posterior doazón a humanos, sen ter en conta os ensaios clínicos que se realizan no campo da terapia xenética antes mencionado. Pero este proceso é imprescindible e hai que seguir loitando paira poder melloralo.
De feito, esta é una das liñas de investigación que actualmente se está levando a cabo no Centro de Investigación Oncolóxica de España, mediante a manipulación xenética, o novo e mellor desenvolvemento dos sistemas de modelización animal, o que permitirá predicir mellor os ensaios clínicos con animais e aumentar así a posibilidade de medicamentos antitumorais de utilidade humana.
Sei que aos investigadores non lles gusta responder a este tipo de preguntas, pero si facelo como xornalistas. Por tanto, aí vai: canto tempo e por que camiño chegará a solución ao cancro?
Os científicos non debemos caer na pregunta da aventura de adiantar prazos, e menos nun tema tan importante como a curación do cancro. No entanto, atrevereime a dicir que no futuro, como sucedeu até agora, os avances produciranse paso a paso e con certos tipos de tumores. Ao responder á súa primeira pregunta, díxenlle que o cancro pode ser similar a enfermidades infecciosas con alto contido en etiología, polo que sería malo pensar que só se curará un medicamento. Tamén gañaremos a batalla ao cancro ou, polo menos, converteremos ao cancro nunha enfermidade crónica con baixas taxas de mortalidade, coa axuda de todos. A propia sociedade debe contribuír á redución dos riscos aos que está exposta, á redución da combustión de tabaco e á exposición a raios ultravioleta. Pola súa banda, os médicos tamén o porán, ofrecendo una atención integral aos pacientes paira facilitar e axilizar a detección de tumores. E por último, os investigadores, mellor entendidos da enfermidade, paira así deseñar medicamentos mellores e máis eficaces.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
