O home Homo sapiens na súa soidade
Até pouco tempo, a pregunta tiña una resposta sinxela: H. sapiens é o vértice da evolución, o mellor dos que estaban na súa rama e o que mellor se axustaba á contorna. Esta superioridade levoulle á cima. Nos últimos anos, con todo, os arqueólogos descubriron indicios que cuestionan esta hexemonía absoluta. Tendo en conta estas pegadas, parece que aqueloutros seres humanos non eran tan “atrasados” nin tan diferentes de nós. Responder á pregunta anterior non é tan sinxelo.
A expertos María Martinón-Torres, Carmen Manzano Basabe, Joseba Ríos Garaizar e Diego Garate Maidagan expuxéronse en varias ocasións esta pregunta e, aínda que non teñen una resposta concluínte, expuxeron as súas hipóteses desde o punto de vista particular. Si tivesen que responder nunha soa palabra, as palabras serían: versatilidade, cultura, crecemento demográfico e complexidade.
Versatilidade
María Martinón é investigadora da Universidade de Londres e está especializada na antropoloxía dental. Di que todas as especies necesitamos sitio. “Necesitámolo como individuos, pero tamén como especies. E isto non é só cousa do home, senón que tamén ocorre con calquera outro ser vivo, sexa animal ou vexetal. En ecoloxía coñécese como o txoko ecolóxico; en definitiva, como consegue que a especie avance, que papel xoga na natureza”.
Neste sentido, Martinón sinalou que a especie Homo sapiens é extremadamente adaptable: “demostrou una versatilidade sen precedentes que lle levou a ocupar todos os lugares do planeta, excepto o fondo mariño, de momento!”.
Con todo, máis aló da expansión xeográfica, Martinón considera que a clave é: “aprendeu a facer de case todo”. Din que un ser humano aproveita todas e cada una das posibilidades que ten paira avanzar e así non deixa sitio a ninguén: “A única maneira de convivir connosco sería que non competise connosco, ocupase outro lugar. Pero deixamos sitio?”
Martinón rexeita: “Homo sapiens é cazador, recogedor, pescador e gandeiro. O Homo sapiens está formado por predadores e presas, líderes e dependentes. Dentro dos homos sapiens as luces e non tan claras teñen cabida, perviven fortes e débiles, introvertidos e abertos, agresivos e pacifistas. Entran habilidosos e torpes, capaces de inventar a tablet, pero que non acerta a fritir o ovo e ao revés”.
Ademais, Homo sapiens lembrou que come de todo, pero que hai quen nunca come carne e non proba as verduras. “E pode vivir no campo, na cidade, na praia, no deserto e nun iglú”.
Así, coa súa versatilidade e diversidade, non deixou sitio a ninguén. Martinón ten claro: “É moi difícil competir cunha especie disposta a probar, todo, incluso o que non lle corresponde (por exemplo, voar). Non hai nada que non nos interese. Tomamos o txoko ecolóxico de calquera outra especie humana”.
Cultura
Carmen Manzano, profesora de antropoloxía da UPV, cre que a clave é a cultura: “Agora estase investigando até que punto os neandertales tiñan una cultura desenvolvida e a linguaxe. Aí hai un debate, hai algúns que non están de acordo, pero Chomsky di que a linguaxe simbólica, complexo, témolo só nós, H. sapienso. Esta linguaxe indica que houbo un cambio no encéfalo que é necesario paira ter unha linguaxe como o noso e desenvolver a cultura. Eu non son lingüista, pero niso estou de acordo con Chomsky”.
Aínda que se atoparon algunhas manifestacións simbólicas realizadas polos neandertales, segundo Manzano son “escasas”. “As da nosa especie son moi ricas, numerosas e traballáronse en todos os grupos humanos”.
Manzano lembrou tamén una cita do director de Atapuerca, Juan Luís Arsuaga: “Arsuaga dixo una vez que a identidade colectiva é moi importante nos fenómenos culturais humanos. E os símbolos son una aceno de identidade colectiva. E a nosa complexa simboloxía, na miña opinión, demostra que temos una identidade colectiva moi forte. E tamén dun mesmo, como se pode ver nos adornos. Paira min a clave está aí”.
Manzano explicou que paira levar a cabo a cultura necesítase un gran equipo e cre que isto tivo moito que ver: “A cultura é una innovación que se lle ocorre a alguén. Canto máis sexa, máis posibilidades hai de que alguén teña una idea. E cando o home moderno chegou a Europa, os grupos neandertales eran moi pequenos, debido ao cambio climático, etc. Na miña opinión, iso foi determinante”.
Profundando na idea da cultura, Manzano mencionou tamén o “txoko cultural”. “Algúns din que a nosa especie inventou un novo recuncho: o cultural. Iso é una nova presión selectiva”.
E relaciónao co efecto Baldwin: “O efecto Baldwin explica que un novo comportamento (pode ser cultural ou tecnolóxico) pode influír na xenética. Trátase dunha hipótese na que quen teñen a capacidade de idear ou interiorizar un progreso posúen un compoñente xenético que lles permite ter cerebros especiais ou redes neuronais máis flexibles. É posible que na nosa especie, cando se inventou un progreso, os individuos que mellor o inventaron ou asimilado tiveron máis descendentes. Como dixemos, é una hipótese, pero isto suporía un aumento deste compoñente xenético no grupo”.
Manzano cre que é posible que o efecto Baldwin “teña una influencia evidente” na orixe da nosa especie. “Isto suporía un aumento importante da densidade de grupos. E cando chegaron a Europa e atopáronse cos neandertales, asimiláronos”.
De feito, Manzano nunca creu que os neandertales e os H. sapiens non se cruzaron entre si. “Aínda que os primeiros datos xenéticos dicíano, eu nunca pensaba que era así, porque había outros datos que suxerían que había algún tipo de cruzamento”. O tempo deulle a razón, porque agora está claro que os neandertales deixaron pegada no noso xenoma e por tanto cruzáronse con H. sapiens.
Así se representa esa pasaxe europea: “Os grupos neandertales eran pequenos e estaban debilitados, os da nosa especie eran moitos e formaban grandes grupos. E sobre todo tiñan una personalidade colectiva moi grande. E entón produciuse a asimilación. En Asia ocorreu o mesmo: os denisoveses, algúns H. erectus, H. floresiensis... estaban pero, por unha banda, non se cruzaron porque non lles gustaron e, por outro, eran máis os recentemente chegados”.
Crecemento demográfico
A pregunta xerou novas preguntas a Joseba Ríos Garaizar, investigador do Centro de Investigación sobre Evolución Humana CENIEH. Con todo, atrévese a responder, “porque é certo que no seu día houbo catro especies á vez: neandertales, denisoveses, humanos da illa de Flores e nós. E só quedamos nós”.
A pesar diso, considera que a explicación non é nada sinxela: “H. Só aguanta a sapiens, pero ao principio íase a mesturar con outras especies, polo menos neandertales e denisovesas”. Ademais, considera que tamén terían procesos de extinción os H. sapiens, pero limitados: “Probablemente os primeiros H. sapiens que viñeron a Europa desapareceron por completo. Pero diso sabemos moi pouco”.
A pesar da perda daqueles primeiros equipos que viaxaron desde África a Europa, Río explica que a poboación africana creceu constantemente. “E una das opcións que atoparon paira avanzar foi coller outros lugares. Así foron saíndo nas ondas”. Paira Ríos, isto ten que ver directamente co éxito da nosa especie.
Di que os neandertales non tiñan ese comportamento: “Os neandertales estaban en Europa e atopábanse nun estancamento demográfico. Tamén sufriron crises demográficas, como o demostran os estudos xenéticos de fósiles do Sidrón (Asturias). Naquela época terían una menor diversidade xenética, pero foron capaces de repoboar toda Europa. Con todo, non saíron de Europa. Isto indica que a súa poboación era dalgunha maneira máis estable, non crecendo como o fai a nosa especie. Quizais tiñan mellor equilibrio coa súa contorna, ou mesmo equilibrio social, e por exemplo controlaban os nacementos... ”
De feito, considera este comportamento como un trazo característico da nosa especie: crecemento e expansión constante. O que non sabe é se a razón detrás é biolóxica ou social. “Si é necesario, está polas dúas, pero non sabemos, porque temos moi poucos datos sobre o que ocorría fai 40.000 a 50.000 anos en África, por exemplo en Exipto, en Sudán... Se aclaramos isto, poderemos responder a moitas preguntas. De aí saíu sempre o home cara ao norte, e é posible que sexa esa a solución que atopou ao cambio climático, á escaseza de recursos ou ao crecemento demográfico”.
Rios advirte que hoxe seguimos facendo o mesmo. “Non tomamos medidas paira limitar a poboación, damos moita importancia ao coidado... Nese sentido somos una especie moi especial”.
Volvendo ao pasado, cre que ese mesmo crecemento suporía a aparición de obras de creación, avances tecnolóxicos e mecanismos sociais. “Parece que o simbolismo aparece de súpeto en Europa da man de H. sapiens e cunha calidade estilística moi alta. Pero esta improvisación non ten sentido. Seguramente xa o tiñan pero non o necesitaban. E cando o necesitan? Cando teñan que desprazarse e manter a cohesión dentro do grupo. Paira iso necesítanse mecanismos sociais, e un dos mecanismos sociais son os símbolos, os símbolos que unen á xente. Por tanto, a creatividade, a tecnoloxía e os mecanismos sociais que propiciaron o crecemento deron o éxito á nosa especie de momento”, afirma Ríos, pondo a forza nesta última palabra. De momento.
Complexidade
Diego Garate Maidagan, investigador da Universidade de Tolosa e técnico do Museo de Arqueoloxía de Bilbao, lembrou una especie que non foi citada por expertos anteriores: Home da cova do cervo vermello. Explica que foi coetáneo do neandertal, dos denisovares, do home de Flores e de H. sapiensa [os fósiles calcularon que teñen entre 14.500 e 11.500 anos], pero parece que desapareceu sen confundirse con eles.
“Non sabemos moito deles, en definitiva, só temos eses fósiles atopados en dúas covas de China [Longlin e Maludong]. Con todo, parece que, do mesmo xeito que H. floresiensis, foi un grupo illado que evolucionou de forma natural e que se extinguiu pola súa conta”. Con todo, non descarta que nos próximos anos aparezan datos sobre os mesmos e outros que aínda non se coñecen. “Una vez que sexan, comprenderemos mellor o panorama da época”, explica Garate.
Con todo, Garate cre que os “grandes protagonistas da película” son neandertales e H. sapiens. “O resto de protagonistas achegan riqueza á película e rompen a visión lineal, pero o nó da película prodúcese entre eles”. Á hora de explicar a evolución da película, seguiu o mesmo camiño que Ríos (nótaselles que levan moitas horas traballando xuntos) e destacou a tendencia a migrar da nosa especie.
Xunto a iso, mencionou a idea da complexidade: “A nosa especie demostrou a súa capacidade de adaptación aos lugares nos que migraba, sendo clave paira iso nosa complexidade. Inclúe a cultura, as relacións entre grupos, a capacidade de controlar e dominar a paisaxe, o impulso á creación de novas actitudes... En realidade é una mera especulación, pero é certo que nos últimos vinte anos a visión cambiou moito e dentro de vinte anos teremos outras preguntas que responder”.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
