Gardas de sementes
En xaneiro de 1942, A. G. O científico Shchukin aparece morto sobre a súa mesa de traballo. Días despois, G, xefe do laboratorio de herbas, pasoulle o mesmo. C. Kreierri. Posteriormente aparecen mortos outros compañeiros: Ivanov, Rodine, Shcheglov, Kovalevsky, Leontjevsky…; unhas 30 persoas en total.
Estes nomes tiñan una característica común: eran expertos en plantas e cultivos que traballaban no Instituto Vavilov de Leningrado. Estaba en plena Segunda Guerra Mundial e os alemáns estaban a golpear duro paira conquistar Leningrado. A cidade estaba totalmente destruída e a fame e o frío provocaron a morte de centos de miles de persoas.
Os que estaban no Instituto Vavilov, con todo, estaban rodeados de comida. Dispuñan de arroz, guisantes, millo e trigo, pero morreron de fame. Traballaban nun almacén de sementes, que estaba por encima da súa vida.
Meses antes, por medo ao ataque alemán, tentaron sacar parte da colección do instituto. Unhas caixas cheas de sementes gardáronse nun vagón de tren e, escondidas na equipaxe de moitos técnicos e traballadores que abandonaron a cidade, conseguiron sacar outra cantidade de sementes. Desta forma conseguiron manter viva a primeira gran colección de sementes, a pesar de que pagaron caro.
Procura de basasenides
Este instituto foi posto en marcha polo científico Nikolai Ivanovich Vavilov (1887-1943). Vavilov achábase no cárcere paira o ataque dos alemáns por unha denuncia do réxime de terror dirixido por Stalin, pero gardaba una enorme colección de sementes recollidas pola propia institución que levaba o seu nome e os seus colaboradores.
Vavilov viaxou durante vinte anos por Europa, Asia, África e América recollendo sementes. Buscaba as especies cultivadas paira definir as zonas de creación de cada especie. Quería atopar os basasenides de todas as plantas utilizadas na agricultura.
A súa primeira viaxe tivo como destino o norte da Persia e a cordilleira Pamir. Alí quería atopar un tipo de trigo especialmente resistente aos ataques dos fungos. Pero tamén adquiriu formas endémicas de plantas como a cebada, o centeo, os guisantes e as lentellas.
Este esquema repetiuse en numerosas expedicións por todo o mundo. Entre 1916 e 1940, Vavilov e os seus colaboradores realizaron 180 expedicións paira colleitar sementes. Conserváronse e plantaron sementes da inmensa colección adquirida, en estacións de investigación distribuídas polas diferentes áreas xeográficas e climáticas da Unión Soviética, paira obter as mellores variedades posibles.
Grazas a estas viaxes desenvolveu a teoría dos espazos creativos. Segundo isto, as especies que cría o ser humano formáronse en oito grandes núcleos de orixe, nos que había que buscar os basasenides de cada especie: México e Centroamérica, Sudamérica, Mediterráneo, Oriente Medio, Etiopía, Asia Central, India e China.
“Unha alta porcentaxe das plantas de cultivo que se utilizan actualmente orixinouse nestes puntos”, explica Joseba Garmendia, botánico da Sociedade de Aranzadi. “Vavilov quería adquirir estas variedades, preferentemente agrupadas en puntos orixinais. Por iso recorreu a estes lugares paira ver en que condicións crecían estas plantas, paira poder realizar cruces en función das súas características”, explica Garmendia.
Tamén reuniu en Euskal Herria en agosto de 1927. Igor Loskutov, investigador do Instituto Vavilov, explicou que paira Vavilov Euskal Herria era o reino do trigo tipo dicoccum, e que, segundo el, podíanse atopar olos especiais en ningures. En xeral, toda a península Ibérica era, segundo Vavilov, uno dos lugares máis interesantes de Europa.
Alimentos homoxéneos
A pesar da inmensa colección, Vavilov e os que traballaron o camiño emprendido por el teñen una certa frustración: a imposibilidade de acceder a todas as variedades.
Segundo a Asociación Internacional paira a Conservación da Natureza (IUCN), no mundo hai unhas 310.000 plantas catalogadas. Delas, preto de 30.000 son comestibles, segundo a FAO. Na alimentación humana, con todo, utilízanse normalmente 30 plantas. É máis, o 60% da alimentación da poboación mundial baséase no cinco cereais: arroz, trigo, millo, mijo e sorgo.
A nosa alimentación, por tanto, baséase en variedades moi concretas. Isto achega vantaxes, pero tamén riscos. De feito, se existe una gran dependencia dunhas poucas variedades, o fallo dunha delas pode provocar fame.
Supoñamos que una enfermidade produce graves danos a un cultivo cultivado polo home. A pesar de que o cultivo está tan estandarizado, esta enfermidade provocaría enormes prexuízos económicos, pero sobre todo afectaría gravemente á alimentación de millóns de persoas.
A FAO advirte que no mundo desenvolvido os consumidores demandan alimentos baratos de calidade previsible e uniforme. Isto supón necesariamente una perda de diversidade xenética. Por iso, manter o tesouro da biodiversidade non é só una actividade de mantemento do coñecemento científico, senón una necesidade práctica. “As variedades que cultivamos teñen algunhas características pero tamén moitas carencias”, explica Garmendia. “Estas vellas variedades conservan algunhas das características que perderon as variedades actuais”, afirma.
Desta necesidade xorden os depósitos de material xenético vexetal. “Estes almacéns teñen a chave da propia vida”, resume Andreas Ebert, investigador do Centro Mundial de Plantas (AVRDC). “A subministración de alimentos baséase en cultivos capaces de combater pragas e enfermidades á vez que producen boas colleitas, máis aínda cando o cambio climático está a provocar que a calor, a seca e as inundacións fáganse extremas”, explicou.
“Estes cultivos mellorados incorporan importantes nutrientes na dieta humana, promovendo á súa vez aos agricultores, as súas familias e economías baseadas na agricultura”. Todo iso baséase nas sementes e son moitos os que hai que recoller e manter, segundo Ebert.
No mundo hai ao redor de 1.300 almacéns deste tipo. Algúns conservan especies silvestres. O Banco de Sementes do Milenio, pertencente ao Reino Unido, é o máis internacional. Liderado polo Real Xardín Botánico de Kewe, alberga o 13% dos vasalandarras do mundo, unhas 34.000 especies. Con esta institución colabora o Banco Vasco de Germoplasma Vexetal, dirixido pola Sociedade de Ciencias Aranzadi. Situada en Zizurkil, no Laboratorio Fraisoro, ademais de funcionar como refuxio de sementes, encárgase da súa investigación paira promover a conservación de especies vexetais ameazadas. O Xardín Botánico de Olarizu, en Vitoria-Gasteiz, tamén traballa nesta tarefa.
A chave do futuro
En canto ás especies de cultivo, o Centro Mundial de Plantas é un dos máis importantes. Situada en Taiwan, alberga máis de 60.000 variedades de 439 especies.
Neste ámbito, o almacén de material xenético vexetal xestionado por Neiker-Tecnalia constitúe a referencia principal no País Vasco. José Ignacio Ruiz de Galarreta é o responsable deste almacén. “Tratamos de conservar variedades que non se almacenan noutros almacéns. Son sobre todo variedades do País Vasco, moitas delas non cultivadas desde hai tempo pero que poden ser útiles no futuro”, explicou.
A especie máis cultivada é a pataca, que alberga no seu almacén máis de 300 variedades. “Somos un almacén de referencia no Estado español neste cultivo”, afirma Ruiz de Galarreta. Pero ademais, os seus protagonistas son as fabas (128), o millo (107), o tomate (94) e os pementos (42). Recentemente acometeuse ademais a recollida de cereais.
Ruiz de Galarreta mostra con orgullo as pequenas plantas que se conservan en pequenos tubos. Trátase dunha microreproducción in vitro . “En lugar de na horta facémolo nos tubos, xa que a planta queda libre de ataques de virus”, explicou. Só con patacas. O resto de sementes almacénanse en botes de cristal rodeados dun xel de sílice paira protexerse da humidade. Cada tres ou catro anos analizan as sementes e, se ven que a súa viabilidade baixou do 70%, as replantan paira conseguir máis sementes. Tamén utilizaron crioconservación, pero é moito máis caro, xa que as sementes deben manterse en nitróxeno a -180 ºC.
Manter estes exemplares en condicións adecuadas require moito traballo e en caso de erro moitas variedades poderían perderse paira sempre. Paira evitalo construíuse a Cámara Mundial de Sementes. Situada nas illas norueguesas de Svalbard, aproveita o seu frío e a súa soidade paira asegurar a conservación das súas sementes. A cámara desempeña a función de backup dos almacéns de sementes de cultivo de todo o mundo. Así, en caso de perda dalgunha variedade no almacén orixinal, ou de desaparición de toda una colección por guerra ou outro tipo de catástrofes, a humanidade poderá recuperar ese tesouro biolóxico.
A palabra “tesouro” pode parecer abusiva, pero a maioría dos expertos coinciden en que todas as variedades ou entradas son necesarias. Luigi Guarino, científico da Global Crop Diversity Trust, que xestiona a cámara de Svalbard, deixou claro: “Todas as sementes son útiles. Cada entrada dun almacén pode ser única!”. “Os almacéns permiten preservar a diversidade de cultivos, o que é imprescindible paira poder introducir melloras xenéticas que permitan a seguridade alimentaria”, subliñou.
Andreas Ebert, do Centro Mundial de Plantas, ten a mesma visión e atrévese a pór un exemplo. “A nosa colección de tomate, composta por 8.258 variedades, ten moitos familiares salvaxes do tomate. Uno deles, o Solanum galapagense, mostrou una gran resistencia á mosca branca”. Ebert afirma que este insecto é a principal praga do tomate e causa grandes perdas aos agricultores de todo o mundo. Pois ben, cruzando esta especie salvaxe con plantas de tomate, esperan conseguir un tipo de tomate resistente á mosca branca.
“Ciencia burguesa”
Quen se dedican á investigación e conservación do material xenético das plantas destacan a importancia do traballo de Vavilov, pero non son os primeiros. Mentres vivía na arte, os que traballaban na mellora da agricultura tamén se deron conta das achegas do científico ruso. Entre eles estaban os inimigos da guerra, expertos alemáns. Por iso é polo que o exército alemán puxese en marcha un pequeno comando, liderado polo coronel e botánico Heinz Brücher, paira obter as sementes que os soviéticos recollían (tamén elaborara un informe sobre as posibilidades que ofrecían os territorios rusos paira a agricultura do Reich). Cando o exército vermello retrocedeu ao comezo da guerra, algunhas das estacións de investigación construídas por Vavilov quedaron en mans dos alemáns. As súas sementes roubadas foron enviadas á organización Kaiser Wilhelm Institutes (KWI), equivalente ao Instituto Vavilov de Alemaña.
Tras a guerra, Brücher refuxiouse en Arxentina e tivo una vida tranquila, investigando plantas e exercendo de profesor, ata que en 1991, debido a un crime sen resolver, apareceu morto na súa terra chamada Ugarteche.
Vavilov non tivo a oportunidade de gozar dunha vida tan longa. Segundo explica Joseba Garmendia, “Vavilov era partidario das teorías xenéticas de Mendel, o que lle provocou problemas”. De feito, na entón Unión Soviética, o réxime adheriuse á tese defendida polo agrónomo ucraíno Trofim Lysenko. Lysenko considera que a xenética era una ciencia inventada polo capitalismo paira dar una xustificación biolóxica ás diferenzas entre clases. Paira el, a evolución baseábase na “herdanza dos caracteres recibidos”, un pensamento derivado do lamarckismo. Vavilov non se adheriu a esta idea e a principios dos anos 30 as súas investigacións perderon o apoio do goberno. Lysenko impulsou una potente campaña contra Vavilov, logrando a súa expulsión da Academia das Ciencias. “Como consecuencia desta loita, Vavilov foi detido en agosto de 1940 e os seus colaboradores máis próximos tamén foron despedidos e encarcerados”, engadiu Ebert.
O 26 de xuño de 1943, Nikolai Vavilov apareceu asasinado no cárcere de Saratov, oficialmente afectado pola distrofia, pero probablemente asasinado pola fame. Non se logrou recuperar publicamente a súa reputación até pasados uns vinte anos, pero desde entón considérase un heroe da ciencia rusa. Soña con acabar coa fame no mundo, pero XX. Uno dos réximes máis crueis do século XX impediulle achegarse a este soño. Pero o camiño emprendido por Vavilov ten un gran futuro. Polo ben común.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
