...e os neandertales acendían o lume
O debate rexorde na revista Sapiens un artigo divulgativo publicado no principio do ano por Dennis Sandgath e Harold Dibble. Título do artigo: “Quen acendía o primeiro lume?” (Who started the first fire? ). Segundo el, aínda que os neandertales usaron lume, non eran capaces de acendelo. Así, consideran que a capacidade de acender lume é una característica da nosa especie.
Paira chegar a esta conclusión, baséanse nos restos dos xacementos de Pech de l’Azé IV e Roc de Marsal, situados no suroeste de Francia, que relacionan a capacidade de dominio do lume coa evolución humana. De feito, na súa opinión, os homínidos non acertaban a facer lume nun momento determinado, senón que o adquiriron a través dun longo proceso e paso a paso.
Así, o primeiro paso foi tomar conciencia da capacidade de manter una relación segura co lume: comprender o comportamento do lume en lugar de escapar do lume. Parece que os chimpancés teñen esa capacidade: No leste de África viron esperar no bordo dun incendio provocado polo chimpancé e entrar na zona queimada en busca de comida. É dicir, non son capaces de controlar ou utilizar o lume, pero entenden como actúa e utilizan ese coñecemento no seu beneficio. Segundo os autores, é posible que os nosos primeiros antepasados do leste de África, entre fai 4 e 2 millóns de anos, actúen de forma similar a estes chimpancés.
O segundo paso sería adquirir a capacidade de controlar o lume. Sen ser capaces de acender o lume, os nosos antepasados terían a capacidade de coller, de levar e de usar o lume creado de forma natural. Con todo, os autores non determinaron cando ocorreu.
E o último paso, é dicir, a capacidade de facer lume, non saben como ocorreu. Iso si, especifican que desde fai 400.000 anos aparecen restos de lumes controlados por humanos, non só en lugares abertos, senón tamén no interior das covas. Isto demostra que eran capaces de controlar o lume, pero non de acendelo. E aí está a cuestión.
Probas e dúbidas
Segundo explican Sandgath e Dibble, tanto en Pech IV como en Roc de Marsal, os neandertales que viviron nestes vales en distintas épocas atoparon claras pegadas que demostran que usaban lume: madeira queimada e ósos, zonas de lume... Por iso, ao principio pensaron que os neandertales sabían facer lume.
Con todo, outros vestixios atopados nestes mesmos lugares suscitaron dúbidas. Por unha banda, nas capas superiores, as do Paleolítico Medio, non aparecían restos de lume. Isto podía deberse a que naquela época vivían á entrada das covas: se o vento e a auga arrastraban restos de lume, quizais o carbón e as cinzas desaparecesen. Pero non era só iso: hai miles de útiles e ósos da época, todos sen queimalos. A conclusión é clara, segundo Sandgath e Dibbl, onde non se utilizou o lume naquela época.
Isto é moi rechamante paira os autores. Eran tempos moi fríos, que lles agradeceu moito máis que noutras épocas. Entón, por que non o usaron? Os autores responden á pregunta baixo a hipótese de que non eran capaces de acender lume. Se o utilizaron no pasado, cando o clima era tépedo, os incendios provocados por si mesmos eran habituais. Con todo, cando o clima arrefriouse, os incendios eran moito máis difíciles de producir por si mesmos, polo que non dispuñan de lume a man. Estas conclusións foron expostas na revista científica PNAS.
Fogueiras por eles acesas
Este artigo recolleu opinións contrarias, tanto no DAP como noutras revistas. Non hai dúbida de que paira os neandertales o lume era un elemento común e dominaba ben. Entre eles atópase Joseba Ríos Garaizar, investigador do Centro de Investigación da Evolución Humana en España (CENIEH).
Rios coñece moitos xacementos neandertales, nos que os restos do lume son moi comúns: “Vendo tantas pistas, non ten sentido pensar que non eran capaces de acender o lume; pola contra, non estarían tanto. Ademais, en xacementos ben conservados atopáronse varios tipos de lume, como o de Abric Romanin. Este xacemento, situado preto de Barcelona, é extraordinariamente rico. Alí obsérvase que o lume non se utilizaba unicamente paira quentar. Está claro que dominaban ben”.
Por exemplo, nalgúns lumes do Paleolítico Medio queimaban madeira verde: “O obxectivo non é facer lume, senón xerar fume. Paira que? Un sabe: paira afumar a carne, paira coller o mel das colmeas, paira escorrentar aos animais...” Ademais, os neandertales facían resina paira usala como adhesivo: “É un proceso moi complicado xa que se consegue mediante un proceso químico realmente complexo. É imposible facelo sen dominar o lume”.
Ademais, segundo Ríos, a relación entre Sandgath e Dibble co clima é bastante discutible, xa que non se pode asegurar que en tempos fríos e secos non se producía lume. “Quizais en xeral é certo, pero creo que non sabemos si ocorrese o mesmo en todo o territorio”. Por outra banda, recoñece que en determinadas épocas, lugares ou culturas, como o Musteriano tipo Quina, apenas existen restos de lume. “De aí non se pode sacar conclusións xerais”, advirte.
É máis, mesmo en lugares onde son habituais as pegadas do lume non hai probas absolutas de que se acendía o lume: “A madeira ou a pirita e o fogón son necesarios paira facer lume e non aparecen, pero no Paleolítico Superior hai poucos exemplos e dubidosos e ninguén dubida de que facían lume. Por tanto, non hai ningunha razón definitiva que demostre que os neandertales acendían o lume, de acordo. Pero o tiñan, dominábano e era normal paira eles, tan común como paira os seres humanos futuros”.
Non hai pistas
Xunto a iso, profundou na idea mencionada anteriormente: o non achar restos non demostra que non facían lume. Paira explicalo pon como exemplo un xacemento que coñece ben: Axlor (Dima). “Alí temos una longa secuencia, moitos niveis. Nun dos máis antigos aparecen restos de ósos animais queimados e pedras. Naquela época, noutros lugares non é habitual, pero alí si, alí facíase lume, dentro do abrigo. Hai una sucesión de lumes e está claro que o usaban moito”.
Máis tarde, con todo, atópanse os chanzos da cultura Quina, onde non hai pegada de lume. “Cando eu investigé non descubrimos ningunha pegada relacionada co lume”, explica Ríos. Ao parecer, Barandiarán describiu un, “pero non está demostrado”. De aí dedúcese que non facían lume? Rios nega: “Si é necesario, esa é a razón pola que non hai rastro de lume, pero non ten por que ser así. Por exemplo, é posible que naquela época o lume prodúzase a uns metros da entrada do abrigo, no exterior, e que logo o vento ou a auga arrastren os restos”.
Non é a única opción. Conta que os ósos animais da época aparecen moi fragmentados, atopando só algunhas partes. “Por tanto, talvez aquel lugar non fose utilizado paira vivir, senón paira cazar e triturar os animais paira trasladalos ao seu lugar de residencia. Se fose así, é normal que non se atopen restos de lume”.
Sobre a caza, Ríos lembra que hai uns anos había una discusión similar. “Mesmo entón, ao non existir una pegada clara, algúns negaban a capacidade de cazar dos neandertales. Co tempo apareceron probas nítidas e agora recoñécese que os neandertales eran cazadores”.
Motivo do debate
Precisamente aí está a cuestión: a interpretación dos datos. Asier Gómez Olivencia é investigador da UPV/EHU Ikerbasque que investiga os ósos fósiles de neandertales e outros seres humanos. E coñece a Sandgathe e Dibble, cos que traballou na escavación no xacemento da Ferrassie, ao suroeste de Francia, en 2014. Pois tampouco coincide coas súas consecuencias.
“Estivemos nos mesmos xacementos e vimos e estudado as mesmas pistas, pero non estamos de acordo nas conclusións. Por exemplo, os neandertales negan que enterraban aos mortos, pero eu non teño ningunha dúbida. E cos compañeiros de grupo tamén se mostraron posturas contrapostas. Alan Turq, por exemplo, forman parte do seu equipo e nos artigos asinados conxuntamente, no apartado de debate, puxeron as conclusións de ambas: por unha banda o que din Sangath e Dibble, e por outro o que Turq e o resto derivaron”.
Segundo Gómez, en ciencia é moi difícil demostrar que algo non existe: “Non descubrilo non significa que non estea. Demostrar que o que atopaches é fácil, pero non o contrario”.
Cre que é o que ocorre no debate do lume. “Non é o meu tema de investigación, pero paira min, vistos os restos de Abric Románico, por exemplo, non se pode cuestionar que os neandertales facían lume”. Do mesmo xeito que paira Rios, é un xacemento moi significativo paira Gómez: “É espectacular. Estiven de visita o verán anterior e alí ven varios lumes. Desgraciadamente non apareceu fósil humano, polo que non é tan coñecido como outros. Con todo, os niveis de ocupación están intercalados con capas de travertino, o que permite que os niveis de ocupación estean separados. Por iso, saíu dela una gran cantidade de información sobre o seu modo de vida, entre os que se atopan os diferentes tipos de lumes que indican diferentes usos”.
Aínda que non tan claro como Abric Romanin, Ríos lembra que en moitos outros lugares atopáronse restos de lume limpos: “Bruniqual, por exemplo, é moi coñecida por estas especiais estruturas realizadas con estalagmitas, onde tamén se atoparon restos de lume. Pola contra, non podían entrar no interior e construír esas estruturas sen lume, xa que alí non hai luz.”
En definitiva, segundo Ríos, o debate sobre o lume está relacionado coa causa da extinción dos neandertales: “Algúns creen que os neandertales desapareceron porque eran máis débiles, atrasados ou descoñecidos que os da nosa especie. E buscan razóns paira reforzar esta hipótese. Na miña opinión, con todo, os neandertales perdéronse polo instinto reprodutivo e expansivo da nosa especie. Hoxe en día segue sendo evidente este sentido, que é suficiente paira eliminar una especie que vive e reproduce doutra maneira”.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
