ELHUYAR HIZTEGIA
Elhuyar Fundazioa
Azala koloretsua baino askoz gehiago da orri hauen bidez aurkeztu nahi dizuegun lana, gaztelania-euskara/ /castellano-vasco Elhuyar Hiztegia . Azalez bizia bada ere, edukiz, mamiz, zure beharrak asetzeari begira egindako lana da, lagun askoren izerdia lekuko. 13 laguneko taldeak landu baitu, orriz orri eta hitzez hitz, Elhuyar Kultur Elkarteak aurkeztu berri duen hiztegia. 85.000 sarrera, 120.000 adiera, 16.000 azpisarrera, 120.000 adibide, hamaika ordutako eztabaida, ezuste bat baino gehiago... eta hutsune nabarmen bat: proiektu hutsa zenez geroztik, lanarengan eta lan-taldearengan hasiera hasieratik fede osoa izan zuen lagunak utzitako hutsunea, Cadizeko itxaso harroak gure artetik eramandako lagunarena... “ egin behar zen, Joseba... eta... egin, egin dugu! ”
Elhuyar Hiztegiak biltzaile- eta zabaltzaile-lana izan du, hasiera-hasieratik, bere egitekoa. Euskal tradizioaren iturrietan edan du, antzinakoek esandakoa zuzen gordez, betiere etorkizunerantz aurrera egiteko xedez. Elhuyar Hiztegiak halaber, bi hizkuntzen, euskararen eta gaztelaniaren arteko zubia izan nahi zuen, etorkizuneko zubia: material berriez egindako habeak dituen zubia, gaurko eta biharko euskaldunek izango dituzten premiak aurreikusten ahalegindu dena. Bi hizkuntzen, bi hiztun-komunitateen arteko elkarrizketa duzu irakurle, Elhuyar Hiztegia. Hiztegiari hasiera ematen dion pasartea duzu ondokoa, egin nahi izan denaren erakusgarri.
Hiztegi elebiduna bi hizkuntzak elkarri hitzordua galdatu eta, aspaldiko adiskideak kontu zaharrak kontari eta ‘oraingoan zer berri?’ hasten diren moduan, elkarri berbak ‘kontatzen’ hasten diren elkarretaratzea genuke. Bakoitzak bere barrena hustu eta besteari bere hitzak, esaerak, gramatika-kontuak, baita adibideak ere, azaltzen dizkio, hark ulertzeko modurik egokienean, haren hizkuntzan alegia.
Arestian esan bezala, jendaurrean jadanik egin du bere agerpena Elhuyar Hiztegiak. Donostiako Miramar Jauregiko Areto Nagusian, hain justu. Azken orduko urduritasunak baretzerako, jendez bete-beterik zegoen aretoa eta horien guztien aurrean biluzi zen azken urteotako lana.
Ekitaldiaren hasiera Elhuyarreko informatika-taldeak berariaz egindako ikus-entzunezko muntaiak abiarazi zuen. Bertan euskal tradizioaren garrantziaz eta Elhuyar Hiztegiak bete nahi lukeen lekuaz ihardun zuten. Han entzun eta ikusitakoa hitz gutxitan laburbiltzekotan, garai bakoitzak bere hiztegia izan duela eta, Elhuyar Hiztegiak mende berriko hiztegia izatea duela helburu esan genezake. M. Larramendi, R.M. Azkue, P. Lhande, P. Mujika, eta Hiztegia 2000 hiztegien atzera begirako ikuspegia eskaini zuen muntaiak, urte horietan guztietan egindako lanaren erakusgarri, hiztegiek eta oro har hiztegigintzak izan duen bilakaera azaldu nahian. Hitzak, musika eta irudiak nahasturik, orain arte egindakoari omenaldi txiki eta xumea eskaini nahi izan zitzaion.
Elhuyar Hiztegia izan ere, euskal tradizioarekiko zorretan jaio da; euskal tradizioaren itzalean hazi eta gorpuztu baita lana eta aldi berean, etorkizuneko premia berriak, gutariko guztioi egunetik egunera sortzen zaizkigunak, ikusmiran izan ditu une oro. Azken urteotan euskara batu eta estandarra finkatzeko, gure tradizioa hobeto ulertzeko, kultur hizkuntza moderno eta aberatsa prestatzeko, komunikabideetan, itzulpengintzan eta euskarazko produktu eta material berriak sortzen, horretan guztietan berebiziko ahalegina egin denik ezin daiteke uka. Esperientzia horien emaitzak lan bakar batean biltzeak ez al du merezi? Hala iruditu zitzaigun guri eta ahalegin horretan, zure aurrean ere aurkeztu nahi izan dugun hiztegia sortu zen.
“Gaurko egunak badu niretzat txanpon baten antza. Batetik, pozez eta harrotasunez gainezka nago bi urteren lanaren fruitu mardula jendaurrean aurkeztera goazelako. Bestetik, tristeziak estutzen du nire bihotza gaur, gure artean, hiztegi honen bideragarritasunean hasiera-hasieratik fedea izan zuen Joseba Jaka ez dagoelako. Beraz, ekitaldi hau, hiztegia jendaurrean agertzekoa izateaz gain, Josebak euskal kulturaren alde egindako lan eskerga gogoratzekoa eta eskertzekoa izan dadin ere nahi izango nuke
Juan Jose Arrieta jaunari Euskadiko Kutxak hiztegi hau gauzatzeko eman duen laguntza zinez eskertu nahi dut. Azal koloretsu horren atzean dagoen lan-taldea ere zoriondu nahi dut. Hiztegiaren mamia eta muina osatzen lan handia egin duzuela ezin uka, baina akaso, guztietan adierazgarriena eta eskergarriena, nire aburuz, beharrean ipini duzuen lan-izpiritu nekaezina izan da”.
Euskal hiztegigintzak bere aldiak izan ditu, eta hiztegigileek inguruan sentitzen zituzten hutsune, premia edo desafioei erantzun nahi izan diete. Hori dela eta, euskal hitzen bilaketa edo zerrendaketa ordenatua, batzuetan konplexupean egin da, erdaldunei gure lexikoaren altxor aberatsa eta euskararen apartekotasun miresgarria erakusteko, horretarako maiz erabili den asmamen beroak inoiz etxekoak ere aho zabalik utzi dituen arren. Baina euskararen erabilera normalduz eta ofizialduz joan den eran, gure hiztegigintzaren premiak ere inguruko herrien pareko egin dira. (...)
Euskal hiztegiak gaurko euskaldunen egiazko premietara egokitu dira, egungo gizarteak ezagutzen, erabiltzen eta behar dituen kontzeptuak oro adierazteko. Alde horretatik, gure iragan hurbileko baserri eta arrantzale bizimodu tradizionaletako lexikoa ahantzi gabe, hiztegia, gaurko euskaldunok bezala, kaletartu egin dira. (...) Hori guztia egiten ahalegindu ginen Euskal Hiztegi Modernoa, geroago Hiztegi Bi Mila bilakatuko zena, prestatzen ihardun genuenok. (...)
Harrezkero, hiztegi berezitu asko agertu dira anitz zientziatan, eta testuliburu, saio eta ikerlan ederrak ere bai. Idazleek ere hiztegigileen eskaintza ikusi ondoren, hitz batzuk onetsi eta beste batzuk arbuiatu dituzte, horien ordez beste forma batzuk, seguraski egokiagoak bultzatzeko, eta kritikak eta hobespen horiek ezin ahantz daitezke. Hiztegigintza teorikoak, hortaz, erabiltzaileen ukitze-harritik pasatu behar izan du. Hauxe da, besteak beste, oraingo hiztegi honek bete nahiko lukeen zuloa, azken urteotako aldaketen lekukotasun ugariak jaso, horiek hautatu, eguneratu eta ordenatu ondoren, era guztietako euskaldunei eskaintzeko.
Aitortu behar dizuet benetan aberasgarri gertatu zaidala hiztegiaren ibilbidea egitea. Izan ere, horrelako hiztegi baten zuzendari-lana egin ahal izateko, aurrean dituzun sarrerei erantzuna eman behar diezu. Ezin duzu esan hitz honek arazoak ditu eta hobe dugu hurrengorako uztea. Onargarri den ordaina eman behar duzu; edo bestela, oraindik ere nolako arazoak ditugun onartu eta aurrera egin. Beste modu batean esanda, lexikoaren estandarizaziorako ditugun irizpide teorikoekin errementariak sutegian zer egin dezakeen ikusteko parada ezin hobea ematen dute honelako lanek. (...)
Terminologia auzietan sudurra sartzeko aukera ere eman dit lan honek. (...) Estandarizazioaren haria eskuartetik utzi gabe, euskararentzat karniboro ala haragi - jale ren bidea hautatu behar dugun eztabaidatzeko eta aukerak egiteko une egokia izaten dira hiztegi eta entziklopediak. Erabakia bi formak sartzea ere izan daiteke, jakina. Eskuartean dugun hiztegia batasunaren kutxa elebidun berria da, euskalkietako lexiko ondarea eskuzabal jasotzen duena. Eta, batez ere, erdal sarreren ordainetan, eta maila berean, euskalki desberdinetako ordainak eman dituena. Eta honek, nik uste, mesede baino ezin dio egin batasunari, gaurko euskara estandarrak euskalki bateko eta besteko hitzentzat lekua izateaz gain, behin baino gehiagotan hitz desberdin horien beharra ere baduela erakusten duelako. (...)
Badakit hiztegi honetan ageri diren formetatik batek edo bestek aldaketak izango dituela hurrengo hilabete eta urteetan. Ez da ez harritzeko eta ez kezkatzeko. Hiztegi guztientzat, ez honentzat bakarrik, kaleratzen diren egunetik beretik hasten da zuzentze- eta osatze-lana. Baina etorkizuna etorkizun, pozik hartzekoa da, ezbairik gabe, eskuartean dugun lan mardula.
“Itzultzaileak hiztegien bezero hoberenetakoak betidanik izan badira ere, agian ia ez dira inoiz oso kotuan hartu hiztegi horiek apailatzerakoan. Eta itzultzaileak esatean ez naiz ari ofiziokoez bakarrik, aldez edo moldez zerbait euskaratu edo erdaratu beharrean izaten diren guztiez baizik, gutariko gehienoz baizik.
Horregatik, hiztegi honetan esku hartzeko gomita luzatu eta itzulpenaren mundua oso kontuan hartu nahi zela adierazi zidatenean, bi aldiz pentsatu gabe eman nuen baietza. (...) Behingoz, edukiz eta tamainaz, gaur eguneko itzultzaile eta irakasle gehienoi ase-betean erantzungo digun hiztegi baten aurrean gaudela uste dut. (...) Zergatik erantzuten dion itzultzaile askoren premiari galdetzen badidazue, lehenik esan behar dut, hiztegi batek inoiz ez diola erabat erantzuten itzultzaile baten lanari, baina hizkuntza abstraktuaren artetik testuetako hizketa errepikaezinera zubia ezartzea egingarria den heinean, hiztegi honek neurri handian lortzen du bi hizkuntza eta kulturaren hurbiltze hori. (...)
Beraz, 85.000 sarrera eta 120.000 adierarekin, hiztegi bakarra da edukiaren zenbatezko eta nolakoz, gaztelaniaren eta euskararen artean beste edozeinek baino autopista zabalago ireki duen hau. (...) Zuei eta niri, eguneroko lanean erabiliko dugunoi dagokigu orain epaitu eta gero eta doiagoa izan dadin hobekuntzak proposatzea, guztiok amankomunean dugun euskararen apustu hori irabazteko.
Elhuyar hiztegia zertan den
Haren egitura eta edukiak ordea, 1981az geroztik ez dira aldatu. Ondotxo dakigu harrezkero zenbat lan egin den euskararen tradizioa hobeto ezagutzeko eta hizkuntza moderno eta ahaltsua bihurtzeko. Ikerketa eta aurrerapauso horien emaitza nagusi eta garrantzitsuenak liburu batean biltzea merezi zuela ukaezina zen.
Horiek horrela, lanari ekin genionean biltzaile izan behar genuela esan genion geure buruari, asmatutakoa asmatzen ihardun barik, euskalgintzak eman dituen fruituen berri jakin eta modu erabilgarri eta ulergarrian hiztegi batean egoki antolatu. Horixe izan da, bada, gure abiapuntuko jarrera. Hiztegian aurkituko duzun informazioa euskara eta gaztelaniaren arteko zubi eraiki berria da, baina berori egiteko erabili ditugun adreilu, altzairuzko habe, hormigoizko zutabe eta estaldura-material gehien-gehienak ez dira guk asmatuak, hainbat erakunde, talde eta euskaltzalek landutakoak baizik. Haiek proposatu eta zabaldutakoa jaso eta bateratu besterik ez dugu egin. Horrexegatik uste dugu lan hau gaur egungo euskararen argazki ongi fokatua dela.
Nolanahi ere, lehen ‘gehien-gehienak’ esan dugu, eta ez ‘den-denak’, zeren ezinbestean proposatzaile bihurtu behar izan baitugu batzuetan, gaztelaniazko zenbait hitzen ordainak ematerakoan, euskarak tradiziorik izan ez duelako edota inork proposamen berri edo arrakastatsurik egin ez duelako, dagoen hutsunea betetzen saiatuko baginen. Horrexegatik uste dugu hiztegia gaur egungo euskararen tresnak zorrozteko eta etorkizunari begira areago prestatzeko benazko ahalegina dela.
Hiztegiak 85.000 sarrera inguru ditu bi atalen artean eta 120.000 adiera. Kopuru horiek berek adierazten digute hiztegiaren norainokoa. Izan ere, sarrera-kopuruari begira, bistan da ez garela oinarrizko lan batez ari, premia behinenak soilik asetzeko asmoz taxutua; hori gabe, bi hizkuntzen masa lexikoa esanguratsua bildu da, askotariko beharrak, eta ez bakarrik erabiltzaile estandarrarenak soilik, kontutan hartzearren. Hartara, lexiko arrunta eta orokorra landu da, historikoa zein gaur egungo lexiko ‘hiritartua’; horrekin batera terminologia teknikoak ere badu lan honetan bere tokia, guztira hirurogeita zazpi jakintza alorretako hitzak bildu direlarik.
Jakintza-alorraren marka duten adierak 18.000 inguru dira atal bakoitzean. Bestalde, adiera-kopuru osoari erreparatuz gero, hitzen adierak bereizteko eta horren arabera dagozkion ordainak zehatz agertzeko ahalegina egin dela argi dago. Lexikoaz landa, hiztegiak onomastikaz ere informatuko zaitu. Atal bakoitzean 2.800 bat sarrera daude Euskal Herrikoez eta munduko leku-izenez, bataio- edo ponte-izenez, pertsonaia historikoen izenez, etab.ez osatuak.
Sarrera baten artikuluaren barruan ‘azpisarrera’ izenekoak aurkituko dituzu. Bi motatakoak izan daitezke: batetik, terminologiaren alorreko hitz-elkarte, izen + adjektibo egiturak, etab., bestela esanda, ‘lexia konplexuak’; bestetik, esapide, lokuzio, gramatika egitura, etab. Bi mota hauek atal bereizietan antolaturik daude artikuluetan.
Azkenik, artikuluak hitzaren kategoria (edo kategoriak) beti zehazten ditu, eta, dagokionean, erabilera-marka, hizkuntza-erregistroa, jakintza-alorraren marka, etab. Euskara-gaztelania atalean euskalkiaren edo eremu geografikoaren (Ipar. edo Heg.) berri ere ematen da. Beharrezko iritzi diogunean, parentesi arteko oharrak erantsi ditugu, eta hitzaren erabilera argitzen duten adibide ugariak ere bai.
Ordainak ematerakoan, atal batean zein bestean ahalbait sinonimo gehien eskaintzen saiatu gara, liburuaren muga fisikoak gora-behera. Hau zuzenean dago lotuta euskalkien tratamenduarekin. Euskalkiek euskara estandarrean tokia behar dutela aspaldi da euskaltzaleen artean onartua. Horrenbestez, gaztelaniazko hitzen ordain zerrendan euskalki-hitzak ere sartu ditugu, euskalki-markarik gabe sartu ere. Euskara-atalean berriz, direlako hitz horiek zein euskalkitakoak diren adierazita dago, dagokion markaren bidez.
Hiztegi elebidunaren zeregin behinenetakoa irakurleak bi hizkuntzen elementuen arteko lotura zuzenak eraikitzea da; hau da (hitz batek eta ordain batek esanahi bat baino gehiago izan dezaketela kontutan hartuta), hitz bati halako ordaina egokitzen diogunean irakurleak delako ordain horren zein adiera edo esanahiarekin lotzen ari garen zehatz jakitea. Hori egin ezean, irakurleak erlazio okerrak osa ditzake. Lan honetan gure kezka handienetakoa izan da hori ez gertatzeko neurriak hartzea.
Horretarako baliabide garrantzitsua hitzaren artikuluan adierak ongi eta argi bereiztea da, oharrez edota adibidez hornituz, bihotz -en artikuluan ageri den moduan. Ordainetan ahalbait informazio zehatzena ematen saiatu gara. Adibidez, saber = jakin berdintza ontzat eman liteke oro har, baina egia da esaldia inpertsonala denean ( se sabe …) euskaraz jakina da eta gainera ezezkoa bada inork ez daki ere erabiltzen direla. Horren berri jakingo du gure irakurleak, saber -en artikulua horren arabera antolatu baitugu.
Beste batzuetan, ezinezkoa da ordain zehatza ematea, testuinguru jakinetan era desberdinez itzuliko litzatekeenez, halako formulazio orokorra egin behar delarik. Horrelakoetan, adibideen itzulpenean ageri diren formak ez dira ordain-zerrendan jarri ditugunen berdin-berdinak. Abusar , zer eta situación ditugu horren adibide argiak. Hortaz adibideen itzupenean askatasunez jokatu nahi izan dugu, ordain-zerrenda hutsak nahi bezain argi ezin bidera ditzakeen eta jator eta naturalago diren itzulpenak eskainiz. Honen helburua, betiere, irakurleari informazioa era baliagarrienean ematea da, hiztegi elebidunari gorago egokitu diogun funtzioa eraz bete ahal izan dezan.
Finean, horixe baita, eta ez besterik lan honen guztiaren helburu nagusia: arestian aipaturiko komunikazio-autopista guztiontza erabilgarri eta eroso izatea.
Artikuluaren egitura
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
