Economía ecolóxica, una solución de futuro
O biólogo Arturo Elosegi Irurtia iniciou a sesión cun recoñecemento: “Cando falan de economía séntome un idiota”. De feito, un dos significados da palabra idiota é “aquela persoa que, sendo evidente paira os demais, non entende o que sucede ou o que lle explican”. E ao parecer iso é o que lle ocorre a Elosegi, porque as evidencias que coñece anulan os mantras sobre economía: o crecemento económico é a solución a todos os problemas que temos; o mercado libre é a única vía; os mercados se autorregulan; as novas tecnoloxías solucionarán todos os problemas de hoxe; é mellor non afrontar un problema hoxe, porque no futuro será máis barato.
Crise ambiental
Segundo Elosegi, a crise actual non é sanitaria, nin económica, senón ambiental. Lembra que xa vén: “En 2017 máis de 15.000 científicos de todo o mundo asinaron una advertencia dirixida á humanidade. Era o segundo aviso. A primeira foi publicada en 1992 no cume do clima de Río. Tomáronse medidas pero non se solucionou nada e o segundo aviso é 25 anos despois. A pesar de que algo empezou a cambiar en certos aspectos, en xeral seguimos igual e o medio ambiente converteuse nun limitador, non paira vivir ben, senón paira vivir”.
Destaca que os seus efectos son moi variados e pon como exemplo o ocorrido en Centroamérica coa perda de anfibios: “Houbo una gran perda de anfibios que provocou a extensión da malaria”. A malaria transmítese a través de mosquitos e os anfibios comen mosquitos. “Se se perde biodiversidade aparecen enfermidades. Por tanto, coidar o medio ambiente é coidarnos”.
Ensinos do covid-19
Isto viuse claramente co covid-19. Xunto a iso, Elosegi sinalou que construímos una sociedade fráxil. Por exemplo, hai uns meses, un barco atasca a canle de Suez, un acontecemento que puxo en perigo o sistema económico mundial. “Isto demostra que o sistema non é adecuado, que é conveniente cambialo”. Doutra banda, quedou patente a importancia do coidado dos grupos máis vulnerables e a dificultade de predicir o futuro. “Por iso, paira o futuro, convén ter un sistema flexible, adaptable”.
Outra consecuencia imprevista é que a sociedade está disposta a aceptar certos cambios da noite para a mañá se as circunstancias obrígano. Proba diso é a necesidade de usar máscaras, o estrito confinamento do ano pasado…
De todo iso, Elosegi sacou as seguintes materias principais: non podemos seguir crecendo, non podemos intensificar as nosas actividades, o medio ambiente vai ter cada vez máis importancia, en xeral, somos una sociedade rica e, por tanto, podemos coidar o noso sector primario, e as accións actuais van ter consecuencias a longo prazo. Ten claro: “Os descendentes xulgarannos en función do mundo que lles deixamos”.
Agricultura e alimentación no centro
Mirene Begiristain Zubillaga tirou do fío de Elosegi desde o punto de vista agroalimentario. De feito, a agricultura ten una incidencia directa nalgúns dos principais factores relacionados coa emerxencia climática: o uso do chan e da auga, os fluxos biogeoquímicos (nitróxeno, fósforo), a diversidade xenética… Tamén mencionou algunhas consecuencias do cambio climático, como as que se observan na seguridade alimentaria, a economía local, as gretas sociais (tantos locais como globais) e a saúde social (como o covid-19).
Neste contexto, Begiristain reivindica a necesidade de abordar a economía ecolóxica: “A economía é una ciencia social e nós establecemos a economía que queremos. Está nas nosas mans implantar una economía ecolóxica, é dicir, una economía dentro dos límites ecolóxicos, evitando economías baseadas na débeda ecolóxica”.
Tamén achega algúns datos significativos sobre a situación actual, entre os que se atopan a causa da diminución das emisións procedentes da agricultura e a produción de alimentos: “É certo que nas últimas décadas produciuse un descenso, pero en gran medida é debido á produción dos alimentos que consumimos aquí, non á mellora do noso sistema. De feito, o 90% dos alimentos proveñen de fóra”.
Advertiu tamén que o medio rural está a baleirarse. Cada vez hai menos agricultores, a súa renda é un 30% inferior á media e cada vez son maiores de idade (58,1 anos de media). “Non hai substitución. Doutra banda, só o 38% das explotacións están en nome das mulleres e, no caso das persoas dependentes, as mulleres son as que asumen este coidado”, precisou.
Outros problemas son a concentración e artificialización das terras agrícolas, a inxusta distribución das subvencións, o desequilibrio entre alimentos frescos e procesados, onde se venden os alimentos e canto tempo asígnaselle a cociñar e alimentar, as enfermidades asociadas á dieta…
O abeto da economía feminista
Paira explicar a súa esencia, Begiristain trouxo una imaxe proposta pola economía feminista: a imaxe do iceberg. “Por encima do nivel da auga, atópanse as mercadorías e os servizos públicos incluídos no produto interior bruto. E subxace todo o necesario paira mantelo, imprescindible paira vivir, pero que non se ten en conta na economía, é dicir, todo o que nos dá a comunidade, o coidado dos fogares e os sistemas naturais”. Quedan por baixo do nivel da auga, por tanto, veciñanza, conservación, identidade, autoestima, bens naturais e servizos naturais básicos…
Os monitores e compañeiros levaron o abeto da economía feminista ao sistema alimentario. En efecto, a maioría das veces represéntase como un sistema de alimentación lineal: produción-consumo de distribución. Pero en realidade reproduce a opresión da economía capitalista e, neste caso, na cima do iceberg atópase o elo da distribución.
Con todo, destacou que a economía é una ciencia social e que ten solucións. Podemos imaxinar catro escenarios principais, segundo Begiristain. O primeiro é facer de avestruz, seguir con esta economía neoliberal. O segundo é o acordo verde, no que aínda se fixa como obxectivo o crecemento económico. O terceiro é o ecofeminismo, e o cuarto, dentro do convenio verde, expón a necesidade dun decrecimiento.
Ante estes escenarios, reivindicou que ter una alimentación sa ao alcance de todos é un dereito e que a clave non é o escenario elixido, senón como imos facer a transformación. “Nós, paira construír o sistema de alimentación do futuro, pomos sobre a mesa una visión da agroecología, dentro da cal entendemos non só o ecolóxico senón tamén o económico, o social e o político-cultural”.
Recalca que a agroecología non é una reivindicación marxinal, senón que foi recoñecida polas principais organizacións internacionais: Estudos de agricultura mundial dirixidos pola FAO, o IPCC, o IPBES, o Ditame de Agroecología da Comisión Europea e o Banco Mundial e a FAO (IAASTD). Tamén destaca no manifesto pola economía ecolóxica de Euskal Herria tras o COVID-19.
Polo camiño da agroecología
“Desde o punto de vista da agroecología, analizamos que investigacións e innovacións debemos impulsar para que en 2030 exista un sistema alimentario sustentable. Este exercicio contou coa participación de diferentes axentes do País Vasco e preguntámoslles cales eran os retos. A través de una metodoloxía complexa, chegamos a definir doce retos en catro dimensións: gobernanza e empoderamiento das comunidades; sustentabilidade do medio ambiente; alimentación, saúde e benestar; e modelos de produción, emprego e intercambio. E eses doce retos están relacionados cos plans de acción”.
Destaca a visión sistémica e a transversalidade do medio ambiente. “Dentro disto, propomos traballar as estratexias de alimentación de forma comarcal. Paira iso definimos sete puntos: terras, auga e chans saudables; ecosistemas agrarios sans e resilientes ao clima; novos itinerarios de substitución; dietas paira todos suficientes, saudables e sustentables; criterios de compra pública (escolas, residencias de anciáns, gardarías, bancos de alimentación, centros culturais…); redes locais de distribución máis xustas, curtas e transparentes; comercio, turismo e urbanismo ao servizo do desenvolvemento sustentable; e, por último, pór ao servizo da gobernanza multinacional”.
Confirma que existen exemplos e ferramentas paira cada un destes puntos. Paira iso, considerou necesaria a colaboración entre os diferentes axentes e destacou una iniciativa conxunta con Argia: Chamamos a Terra ao pobo.
Cambio ascendente
Elosegi coincide con Begiristain na necesidade de pór límites ao crecemento a todos os niveis e en que a cidadanía tamén pode facer moito: “Os gobernos teñen una gran influencia e seguen impulsando a agricultura industrial. Pero, á parte dos gobernos, creo que a xente ten moito que dicir. Cada un de nós pode empezar a reducir o noso consumo. E non é volver ás covas: en moitos aspectos podemos vivir de forma similar reducindo o consumo. Ademais, creo que é tarefa de todos e todas, que as autoridades expliquen ou expresen como queremos facer as cousas e que é o que importa”.
Proba de que as iniciativas xurdidas desde o pobo poden ser efectivas, por exemplo, o éxito do movemento de apertura de feiras no confinamento do ano pasado. O Sr. Begiristain recoñece que non é fácil articular iniciativas que agrupen a axentes tan diferentes, pero o conseguiron. E noutra orde de cousas, tamén se logrou crear, acordar e lanzar un manifesto a favor da economía ecolóxica de Euskal Herria tras o covid-19. Recentemente, un amplo grupo publicou o Libro Branco do covid-19 con propostas concretas paira saír da crise.
“O salto vén da reflexión individual ao colectivo”, afirma Begiristain. “Vivimos nunha sociedade moi fragmentada e necesitamos abrir e organizar paira a innovación social”. O decrecimiento non supón una perda, senón un cambio cultural no que se abordan os retos desde o punto de vista do coidado e se interioriza a cultura da distribución. “E iso supón preguntar á xente, é dicir, o decrecimiento require que os procesos se poñan en marcha desde outra lóxica. Preguntar é moi poderoso e as respostas de abaixo a arriba teñen moita forza”.
Imaxinación e valentía
Neste sentido, Elosegi considera que o principal problema ao expor este tipo de preguntas é a falta de imaxinación: “Non nos atrevemos a imaxinar un mundo diferente e as cousas que temos que facer paira conseguilo. Vou pór un exemplo da miña área. O río Oria, fai 40 anos, era irritable e a sociedade aceptábao porque era o pago do noso benestar. E considerábanse tolos a quen propuñan solucións paira mellorar o estado dos ríos. Pero cando a industrialización comezou a cambiar e apareceron os primeiros peixes, a sociedade comezou a cambiar. Isto supón, a golpe, un cambio radical na relación coa natureza. Hoxe ninguén aceptaría os niveis de contaminación que se aceptaban en Euskal Herria fai 50 anos”.
A imaxinación, por tanto, é clave paira Elosegi: “Naquela época ninguén imaxinaba que o Oria puidese estar limpo. Fáltanos imaxinación. Se nos imaxinamos algo, talvez atrevámonos a buscar esa valentía”. Ademais de imaxinación e valentía, Begiristain e Elosegi puxeron sobre a mesa propostas concretas e abertas. Hai, pois, por onde empezar paira ter un futuro mellor.
Consulta toda a charla na canle de Youtube de Elhuyar: https://youtu.be/Wot TDQGSBtI
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
