Cen anos mirando ao tempo

Rementeria Argote, Nagore

Elhuyar Zientziaren Komunikazioa

Durante os últimos cen anos foron once os días de fareo, raio, vento e néboa. E no Observatorio Meteorolóxico de Igeldo sempre houbo alguén que se fixou nesas circunstancias meteorolóxicas, recollendo datos. Dalgunha maneira, este observatorio viu como a meteorología convértese en ciencia ao longo de cen anos de historia.
Cen anos mirando ao tempo
01/01/2006 | Rementeria Argote, Nagore | Elhuyar Zientzia Komunikazioa
(Foto: Herrería N)

O Observatorio Meteorolóxico de Igeldo non xorde por casualidade. As circunstancias meteorolóxicas sempre preocuparon ao home. Hai tempo soñaba con saber que tempo ía facer ao día seguinte, e por ese soño e pola necesidade, o XVIII. A finais do século XIX e principios do XIX construíronse numerosos observatorios meteorolóxicos na maior parte do mundo. Pero, como dicía, a idea de Igeldo non xorde por casualidade: detrás daquela idea había una traxedia.

O sábado santo de 1876, una terrible galerna levou as vidas de 500 pescadores en Bizkaia e Cantabria. Aquela traxedia conmocionou até o fondo a un neno hernaniarra de 12 anos, Juan Miguel Orkolaga: Fundador do observatorio de Igeldo.

Ao parecer, o interese de Orkolaga polo tempo intensificouse notablemente despois daquel suceso. E non se resignou á costa ata que se fixeron predicións meteorolóxicas e un sistema de alerta paira tormentas e tormentas.

Margarita Martín é actualmente a directora do Observatorio Meteorolóxico de Igeldo.
Herrería N

Grazas á colaboración da Deputación Foral de Gipuzkoa que abriu o Observatorio de Meteorología Marítima de Igeldo en 1905, o 8 de novembro cumpriu cen anos. O mérito daquel home non podía limitarse: naquela época a meteorología estaba en proceso de converterse en ciencia, pero aínda predominaban as predicións e as supersticiones dos pastores, polo que tiña pouco de ciencia.

Pero Orkolaga tiña claro que a base paira predicir o tempo estaba na ciencia. Paira iso, trouxo os instrumentos de medida desde o exterior, e tamén fabricou varios instrumentos a man --non había sistemas de medida homologados e cada meteorólogo adaptábase o máximo posible -.

Nun principio o utillaje era bastante pobre: Barógrafo de sistemas da casa Richard (regalado polo rei Alfonso XIII), cinematógrafo, termómetro de temperatura máxima e mínima e un pluviómetro diferencial de Orkolaga, un microbarógrafo e varios barómetro de mercurio, entre outros. Tratábase de ferramentas sinxelas, pero imprescindibles paira a recollida de datos que definan o tempo e paira facer predicións.

En Igeldo as medicións realízanse con ferramentas antigas e modernas, ambas.
g. Ro

Meteorología no mundo

Paira a época de Orkolaga, a meteorología estaba moi avanzada no mundo. Durante séculos inventáronse os instrumentos básicos da meteorología: O barómetro da presión inventado por Torricelli en 1643, co que se descubriu que a diminución da presión do aire indicaba a chegada dunha tormenta, en 1667 Robert Hooke inventou un anemómetro paira medir a velocidade do vento, en 1714 o termómetro de mercurio Daniel Fahrenheit paira medir a temperatura e en 1780 o higrómetro da humidade do aire Horace de Ssurbe.

Os datos da atmosfera foron recollidos por primeira vez por Laurent Lavoisier, quen mediu a presión, a humidade do aire e a velocidade e dirección do vento en 1765. Lavoisier estaba seguro de que con esa información podíase predicir o tempo que ía facer ao día seguinte. Por tanto, a predición meteorolóxica podía facerse de forma científica, á marxe das crenzas. Pero paira iso necesitábase una ferramenta de comunicación rápida que non chegou até 1843, cando Samuel Mors inventou o telégrafo.

Grazas ao telégrafo, as predicións meteorolóxicas comezaron a facerse con regularidade, e foi a orixe da meteorología moderna. Mediante telégrafos, desde diferentes observatorios dun territorio enviábanse datos de carácter puntual que, sumados aos mesmos, situábanse nun mapa e coñecían a situación na que se recolleron os datos. A partir da análise da evolución destes mapas anunciábase o que ía pasar nas próximas horas. A verdade é que antes da invención do telégrafo facíanse recollidas de datos, pero chegaban tarde paira facer predicións.

Na actualidade, os buques pesqueiros contan con modernos sistemas de comunicación, pero a previsión meteorolóxica é tan necesaria como hai cen anos.
Herrería N

Grazas ao telégrafo e á necesidade, a meteorología avanzou. E neste caso tamén hai una traxedia detrás de todo. O certo é que en 1854 una tormenta afundiu un barco de guerra e 38 buques de carga no porto de Balaklava en Crimea. Revisando os rexistros dos días anteriores, comprobaron que a tormenta xurdiu dous días antes e percorreu Europa.

Se se recolleron os datos meteorolóxicos e interpretábase a tempo, púidose predicir aquela tormenta. Así, Francia puxo en marcha o servizo de alertas de tormentas. E ese é o suceso que se concibe como a orixe da meteorología moderna. Grazas ao telégrafo, o Observatorio de París comezou a elaborar mapas meteorolóxicos, que foi seguido en 1872 pola Oficina Británica de Meteorología.

Con todo, o principal avance en materia de predicións meteorolóxicas produciuse durante a Primeira Guerra Mundial. Para entón xa se aprobou a teoría de Vilhelm Bjerknes; XX. Segundo esta teoría, publicada na primeira década do século XX, a interacción entre masas de aire amornadas e frías tiña una gran influencia no tempo. E impúxose a idea de que o tempo se axustaba ás leis da física, o que permitía estudar a meteorología de forma científica.

Na actualidade, as predicións meteorolóxicas realízanse con datos recolleitos vía satélite, pero aínda son necesarios observatorios meteorolóxicos paira a predición dun lugar concreto.
www.infoclimat.fr

Na punta da meteorología

Durante a Primeira Guerra Mundial, as previsións meteorolóxicas foron fundamentais para que os voos dos avións, etc. fosen seguros. E a partir de entón a meteorología tivo un avance constante. Cando Orkolaga presidiu o observatorio de Igeldo, a meteorología avanzaba moito, como se ve. De feito, Orkolaga non supuxo un gran avance na investigación, pero a súa identidade continuou tras a súa morte. Nos primeiros anos, os familiares e amigos da contorna de Orkolaga mantiveron o labor do observatorio. E así chegou a época dourada do observatorio: Á época de Doporto.

Mariano Doporto era un importante meteorólogo, que máis tarde chegou a ser director do Servizo de Meteorología de Irlanda, e coñecía os últimos avances en meteorología e escribía artigos especializados. En 1927 chega a Doporto Igeldo ao traballo tras superar as oposicións. Con ela chegou a época dos meteorólogos profesionais, o que permitiu a Igeldo entrar na Rede Mundial de Observación.

As observacións meteorolóxicas eran diarias e de calidade, e as predicións meteorolóxicas facíanse con datos locais e da Rede Mundial de Observación.

Paira medir a forza e dirección do vento, entre outros, atópase leste anemómetro na torre do observatorio de Igeldo.
G. Roia

Desde entón, as vicisitudes políticas foron numerosas: cambios de goberno, guerras... e, con todo, o observatorio mantívose. E o máis importante: Consérvanse os datos desde 1928 até a actualidade.

O tempo non pasou en balde

Neste longo século, o observatorio estivo presidido por Carlos Santamaría e Usabiaga, entre outros. Actualmente o observatorio está dirixido por Margarita Martín. Pasaron once persoas, once meteorólogos e observadores. Producíronse avances, pero se traballa en gran medida como hai cen anos. Na actualidade, os observadores reciben os datos de forma rigorosa e ordenada cada tres horas --a partir de agora recibiranos cada hora–.

Os datos recolleitos polos observadores son de gran utilidade paira predicir o tempo, así como paira analizar as variacións do clima mundial. A serie climática desde 1928 até hoxe é un verdadeiro tesouro paira os climatólogos. En definitiva, é una serie moi fiable: desde entón utilizáronse as mesmas ferramentas paira realizar as medicións, e a contorna apenas cambiou (moitos observatorios comeron os centros urbanos e a serie non é útil), a residencia de Igeldo segue no mesmo lugar, no medio rural, como hai cen anos.

Por iso, Igeldo forma parte da Rede Básica Internacional e, segundo Margarita Martín, "é sen dúbida uno dos observatorios máis importantes da Organización Meteorolóxica Mundial". Pero está un pouco deteriorada: o edificio ten una gran humidade e é necesario renovalo. Ademais, o seu patrimonio científico e o seu patrimonio histórico son únicos e, por iso, é un lugar privilexiado paira abrir un museo dedicado á meteorología. Non faltan intencións e ganas.

Outros
Nacido paira ver todo
Pasaron cen anos, máis de 36.500 días, recollendo datos meteorolóxicos no observatorio de Igeldo. O observatorio viu infinidade de luces, choivas, ventosas, sen vento... As efemérides do Observatorio de Igeldo son:
O día máis caloroso
Non esqueceremos de inmediato o verán de 2003. Os meses de xullo e agosto foron máis calorosos e o 4 de agosto o termómetro de Igeldo mediu 38,6 ºC. Cando non se fundiu!
O día máis frío
(Foto: observatorio meteorolóxico de Igeldo)
Febreiro é moi frío, con frecuencia bótase xeo. Pois ben, en 1956, a media de febreiro non superou os cero graos en toda a costa vasca. A temperatura máis baixa mediuse o 3 de febreiro: -12,1 ºC.
Tormenta máis chuviosa
O 1 de xullo de 1997 produciuse una inundación que non é de estrañar, xa que choveu durante todo o día. O pluviómetro de Igeldo recolleu 193 l/m 2 en dúas horas, 104 litros nunha hora.
Vento forte
Probablemente o vento máis forte en Igeldo foi o 6 de novembro de 1982, pero ao rexistrarse a agulla saíu do gráfico e non quedou rexistrada. Para entón o aparello tiña una velocidade medida de 184 km/h. Por iso, oficialmente o 15 de xaneiro de 1975 é o maior sopro de vento rexistrado en Igeldo: 187 km/h.
Pai Orkolaga (1864-1914)
Orkolaga era de familia campesiña, autodidacta en meteorología. Nacido en Hernani, Juan Miguel Orkolaga era vicario de Zarautz.
Sabemos que o primeiro anuncio que acertou fíxoo en 1900, o 15 de novembro. Probablemente non foi a primeira, pero foi a primeira que se estendeu por telégrafo ás Deputacións de Gipuzkoa e Bizkaia. Para entón Orkolaga traballaba en Igeldo, pero non na actual sede do observatorio. Até 1905 non chegou o diñeiro da Deputación Foral de Gipuzkoa paira adquirir a residencia e a apertura oficial fíxose o 8 de novembro.
De feito, até entón Orkolaga era subvencionada por ambas as deputacións: Desde Gipuzkoa e Bizkaia. Pero rexeitou a oferta de construír un observatorio no cabo Matxitxako e a Deputación de Bizkaia quitoulle a axuda.
No novo observatorio de Igeldo púxose en marcha un sistema de aviso de enbata. Desgraciadamente non puido evitar una traxedia: O 12 de agosto de 1912, a tormenta arrastrou a 145 pescadores (115 deles en Bermeo), mortos todos en Bizkaia. Orkolaga fixo o anuncio correctamente e desde Galicia até Bordeus enviara o aviso dunha enba a todos os portos.
(Foto: observatorio meteorolóxico de Igeldo)
Esforzado meteorólogo sen estudos
Orkolaga tiña claro que paira predicir o tempo era necesario facer observacións longas: o predictor do tempo debía coñecer as peculiaridades dun lugar determinado. Segundo o propio Orkolaga, "na meteorología son necesarios xenios inventores que descubran por si mesmos o que os profesores non poden ensinar".
Doutra banda, as previsións meteorolóxicas emitíaas na prensa diaria e a radio de Donostia. Até entón houbo sesións similares, pero parece ser que as predicións baseadas na ciencia eran a primeira vez que se emitían en prensa no Estado español e una das primeiras por radio. Así, grazas a Orkolaga comezaron a ser habituais os termos meteorolóxicos, como a borrasca, a vórtice... --a palabra fronte difundiuse máis tarde -.
Segundo Margarita Martín, actual directora do observatorio, Orkolaga tiña as características dun bo meteorólogo: "capacidade de observación, capacidade de análise relacional, capacidade crítica e capacidade de decisión".
Rementeria Argote, Nagore
Servizos
216
2006
1.
036
Biografías; Climatoloxía; Hidrología; Pesca; Museos; Física; Historia
Babesleak
Eusko Jaurlaritzako Industria, Merkataritza eta Turismo Saila