Vacina do covid-19: soberanía sanitaria ou responsabilidade social
Cando os científicos deseñan una vacúa, o primeiro obxectivo é protexer á persoa que a recibe. Que non se enferme ou, polo menos, non teña consecuencias graves da enfermidade. Pero, indirectamente, tamén pode xerar protección colectiva, e aí reside a súa maior forza: a vacinación suficiente permite protexer ás persoas vulnerables que non poden recibir a vacina. Mesmo pode interromper a circulación do microorganismo e erradicar a enfermidade.
Na historia das vacinas hai varios exemplos: as vexigas causou máis de 300 millóns de mortes. No século XX, a vacina logrou erradicar completamente a enfermidade. No caso do COVID-19, aínda é moi especulativo esta posibilidade de obter protección de grupo coa vacina, xa que non saben até que punto a vacina é efectiva, canto tempo protexeraa, nin a quen vai dirixida.
A Organización Mundial da Saúde previu dous posibles escenarios: si a vacina é difícil de producir, haberá que priorizar ás persoas máis vulnerables: maiores e enfermidades pulmonares crónicas, cardiopatías ou hipertensas. Tamén priorizarían ao persoal sanitario, xa que con eles pódese introducir o virus na poboación. Con todo, si é fácil de producir, sen dúbida recomendará que a vacina sexa de todo o mundo.
Estratexia de protección dos máis vulnerables do grupo
Recollemos a opinión de tres investigadores: A viróloga Isabel Soa Gurpegui, que está a desenvolver una vacúa contra o covid-19; o pediatra Federico Martinón-Torres, asesor en materia de vacinas da Organización Mundial da Saúde; e a filósofa Arantza Etxeberria Agiriano, investigadora do Departamento de Lóxica e Filosofía da Ciencia da UPV.
A viróloga Isabel Soa di que habería que inserir entre o 60 e o 70% da poboación para que una vacúa contra o covid-19 xere protección colectiva. Dado que o virus ten un número de reprodución básica (R0) 2,5, nunha sociedade non inmunizada, cada persoa infectada contaminaría a outras 2-3 persoas. Cada un deles contaminaría 3 máis e así sucesivamente. Abriríase exponencialmente (1, 3, 9, 27, 81, 243…). Pero vacinando ao 70% da poboación, ao contaminar a unha persoa, 2,1 de cada 3 xa terían inmunidade e o virus contaminaría a unha soa persoa como máximo, cortariámoslle o camiño. Sendo R0\1, a pandemia estaría controlada.
“Se do mesmo xeito que en EE.UU. o 50% da poboación negásese a recibir a vacina, poderiamos volver estar na mesma situación que padecemos —afirma Soa—. Hai que ter en conta que a vacinación non é una opción persoal, senón que ten una incidencia directa na sociedade e na saúde pública. Un pode pensar: 'Non quero utilizar este tipo de medidas e acepto o risco de morrer'. Si, pero estás a condicionar o apoio grupal. Talvez esa decisión individual debería tomarse con responsabilidade e pedir illamento”.
“Nunha situación de risco de saúde pública, a lei dispón de mecanismos paira obrigar a vacinarse en todos os países. Cando a saúde xeral está en perigo, a vacina está por encima do dereito individual. Vímolo no pasado —afirma o pediatra Federico Martinón-Torres—. Pero a ‘obrigatoriedade’ non é a palabra adecuada. Creo que o máis adecuado é que todo o mundo poida vacinarse”.
Risco de alteración periódica da sociedade por epidemias
A emerxencia climática, a degradación dos hábitats e as novas zoonosis provocadas polo noso estilo de vida poden provocar epidemias que alteren a sociedade de forma periódica. Dunha vez por todas, haberá que reflexionar si queremos abordar esta crise socio-ecolóxica desde as ramas, se realmente estamos dispostos a reformular o noso modelo de consumo. De feito, as vacinas non solucionarán nada se non van da man doutras medidas. De momento, con todo, o illamento e as vacinas son as nosas opcións.
“Cada un de nós deberiamos pensar na nosa actitude persoal ante os virus pandémicos que son mortais paira os seres humanos. Existen e poden volver aparecer, gusten ou non –di Soa-. Se alguén non quere utilizar a estratexia das vacinas, que outra solución expón contra os virus con potencial pandémico?”
Martinón-Torres ten claro que o confinamento non pode ser a solución: “Neste confinamento produciuse tensión e depresión na poboación pediátrica. Temos que ser conscientes de que estamos a negar o dereito á educación dos nenos, ao desenvolvemento social e, máis aínda, ao desenvolvemento emocional. Temos que ter moi claro que tamén estamos a cambiar o modelo de relacións sociais e de vida”.
Deixou secuelas dramáticas en moitos grupos: persoas con adiccións e outras enfermidades como a rehabilitación e os tratamentos víronse interrompidos en moitos casos; persoas que viven en situación de pobreza ou soidade viviron situacións duras e moitas morreron sen contacto familiar e en soidade.
“A cuestión da obrigatoriedade das vacinas xera una especie de choque entre o individuo e a comunidade, xa que só se se aborda no plano colectivo ten éxito a vacinación —valorou a filósofa Arantza Etxeberria—. Eu creo que hai que tomar medidas paira protexer á comunidade, pero non creo que só os epidemiólogos, virólogos e médicos decidan como facelo. Deberíase analizar a cuestión desde unha perspectiva multidisciplinar. As ciencias sociais poden contribuír moito a este tipo de debates científicos. Podemos mirar a eles paira ver que pensa a xente local, cales son os inconvenientes e si pódense traballar, como coidar as poboacións máis vulnerables polas difíciles condicións socioeconómicas…”.
“Ademais, ao ser as vacúas una ferramenta de saúde pública, pódese analizar cal é a forma máis eficaz de obter protección colectiva. En Xapón, por exemplo, ante a gripe anual, paira protexer ás persoas maiores, durante moitos anos vacinaron aos nenos e non aos maiores”.
Se se acordase a coacción
“Se se considerase necesario que todos recibisen a vacina, una das opcións que poderían tomar as autoridades é establecer normas de coacción indirecta: condicionar certos servizos en función da certificación da vacina. Por exemplo, que se non estás vacinado non podes ir ao hospital, ou que non poidas levalo á escola infantil sen a vacinación do neno —di Etxeberria—. O indirecto sempre dáche a oportunidade de renunciar, pero desde o punto de vista da soberanía é moi duro”.
E que pasaría si uns países e outros seguisen criterios moi diferentes coa vacina? “Bo, isto obrigaría –di Soa- a un estrito control das fronteiras. Por que triunfaron as campañas de vacinación de polio ou vexigas? Porque se fixo masivamente, porque todos fixeron un gran esforzo paira levar a vacina até o último recuncho da terra. É a única forma de garantir que non hai ningún depósito de virus”.
Etxeberria defendeu a ciencia local: “Non se poden obrigar medidas universais sen coñecer as condicións de cada lugar. Paira empezar, deberiamos asegurarnos de que os países pobres tamén teñen a oportunidade de comprar a vacina, pola contra xerariamos preocupantes limitacións biolóxicas no mundo. Por unha vez gustaríame desenvolver vacinas sen patentes. Pero non nos enganemos, terán patentes”. A OMS, ante as posibles dificultades paira conseguir a vacina, denuncia que algúns países están a asinar acordos no seu propio beneficio e lembra que a vacina debería ser un ben público.
Medos no aire
A pesar dos conflitos internacionais, a vacinación xera un receo nalgúns cidadáns: senten supeditados aos obxectivos económicos da industria farmacéutica e do sistema sanitario e, en ocasións, temen os efectos secundarios das vacinas.
“Entendo que teñan dúbidas. Hai moita información confusa”, afirma Martinón Torres. Beate Kampman, directora do Centro de Vacinas de Londres, e os seus compañeiros de traballo, publicaron na revista Nature a clave de que paira avanzar é imprescindible que os médicos e científicos mostren una actitude sincera ante as preocupacións da cidadanía.
Calquera vacina debe superar estritas probas de seguridade. En primeiro lugar, teñen un reto científico: deseñar a vacina e seleccionar os compoñentes. En segundo lugar, o reto médico: demostrar que é eficaz e seguro. Esta é a fase clínica da investigación, que se realiza primeiro con animais e despois con humanos. Debe superar tres barreiras: na primeira fase, garantir a seguridade probada nun número reducido de persoas; na segunda fase, a eficacia da resposta inmunitaria probada en centos de persoas; e na terceira, próbase en miles de persoas expostas ao virus, incorporando a variable de diversidade de idades, sexos e grupos de poboación. Entón, se consegue a autorización da axencia de medicamentos, empeza a producir a vacina. Un verdadeiro reto de enxeñaría é crear una vacúa rápida, económica e en grandes cantidades. Só superando todo isto comeza a cuarta fase, o momento de incorporar masivamente a millóns de persoas.
“En 1960 houbo un caso na vacina contra o virus respiratorio sincitial –lembra Soa-. Cando empezaron coa vacinación masiva, dous adolescentes sufriron graves efectos secundarios e a morte e retirouse inmediatamente. As vacinas, en principio, non conteñen compoñentes tóxicos, problemas de toxicidade que se avaliaron desde o principio en ensaios preclínicos e clínicos. Pero a incorporación de millóns e millóns de persoas pode dar lugar á aparición dalgún problema que non se detectou até o momento. De feito, a resposta inmunológica é moi complexa: pode ocorrer que o sistema inmunitario presente algunha pequena disfunción, enfermidade autoinmune, alerxia...”.
Nun de cada millón de persoas hai problemas, pero poden provocar medo. “No ámbito da ética chámaselle o “problema do dobre efecto” —di Etxeberria—. Establécese una norma que beneficiará a toda a poboación e sabemos que haberá algún dano. Poida que entre un millón de persoas só haxa un, pero poida que morra. O problema é que non podemos saber quen vai ser o prexudicado e non darllo”.
No caso do COVID-19, ademais, pode existir una preocupación social polo rápido desenvolvemento das vacinas. “As vacinas están a facerse a unha velocidade vertixinosa, xa que as fases que normalmente se realizan de forma secuencial están a realizarse agora á vez. Sen ter aínda licencia de comercialización, xa se están producindo vacinas a gran escala. Desta forma, se finalmente fose eficiente e seguro, ao día seguinte de obter a licenza, obterían millóns de doses producidas, dispostas a repartir —explica Martinón-Torres—. Pero o risco non foi asumido pola poboación, xa que as condicións de seguridade paira a comercialización da vacina son tan esixentes como sempre; os produtores asumiron o risco económico. Sen sabelo todo, é normal que a xente teña medo”.
“Con todo, ás veces, a propia infoxicación pode xerar medo. E estamos a vivir una infoxicación total co covid-19: estamos a dar o desenvolvemento das vacinas en directo, como os partidos de fútbol”.
Emerxencia antibióticos porta a porta
Martinón-Torres ten claro que as vacinas foron o avance máis importante da historia do medicamento e da saúde humana, á vez que se potabiliza a auga. Por iso, recoñeceu que cando una parte da sociedade oponse ás vacinas sente una incapacidade. “Se temos problemas máis graves en medicamento, a resistencia aos antibióticos é una ameaza real que pode ter un gran impacto. Calcúlase que en 2030 morreremos por infeccións agora insignificantes, xa que todos os antibióticos dispoñibles deixarán de funcionar se non facemos nada. As vacinas son a estratexia máis eficaz paira controlar as resistencias aos antibióticos. É importante que todos sexamos conscientes de iso”.
De feito, mesmo cando as infeccións son virales, se una persoa ten un sistema inmunitario débil e comeza a curvarse, neste cadro de vulnerabilidade aparecen infeccións bacterianas secundarias que requiren tratamento antibiótico. Por exemplo, aos ingresados por COVID-19 fornecéronselles moitos antibióticos.
Nos hospitais viven de primeira man o problema das resistencias aos antibióticos. Unha alta porcentaxe dos pacientes que ingresan no hospital son os responsables destas resistencias. “Tivemos que controlar o uso dos antibióticos, porque a xente utilizábaos sen sentido”, di con preocupación Martinón-Torres. As vacinas e os antibióticos son temas que van da man: responsabilidade social e saúde pública. En definitiva, cada vez que a xente toma un antibiótico sen necesidade pode pór en perigo a efectividade do tratamento doutro que necesita paira sobrevivir. É posible que pronto comecen a tomar medidas drásticas. Sobre todo porque a moi curto prazo vainos a converter nun problema grave. Probablemente bastante máis grave que o covid-19.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
