Ámbar: bágoas secas de mel
Do mesmo xeito que o carbón e o petróleo, o ámbar é de orixe biolóxica. Procede da resina das árbores. En caso de ferida, as coníferas segregan resina. Preto da pel, a resina atópase nos tubos de resina. Aínda que é líquido ata que flúe, vaise solidificando en contacto coa atmosfera. É aromática e lingirosa. E calquera persoa que se atope nos arredores do talo é atrapada por un río viscoso, xa sexa insectos e fungos, follas, sementes e grans de pole. Ademais, os procesos perpetúanse: si durante a escorrentía da resina un grupo de formigas estaba a cortar e transportando follas, iso é o que se ve no ámbar.
Isto débese á fosilización da resina. Co tempo, a resina vaise oxidando e fórmase o ámbar por polimerización dos compoñentes orgánicos. Pero para que isto ocorra necesítanse millóns de anos. A maior parte do ámbar que se atopou é da época do Terciario e do Cuaternario, é dicir, desde os 66 millóns de anos, pero hai outros máis antigos. Ademais, require condicións especiais de temperatura e presión paira a súa xeración e mantemento. E esta é una das características máis sorprendentes dos xacementos que existen en Álava: desde a súa fundación, fai máis de 110 millóns de anos, os acontecementos xeolóxicos fixéronlle perdurar até os nosos días, foron espectaculares e mantiveron o seu estado óptimo.
Anbara en Álava
En Álava hai dous xacementos e son os únicos que existen no País Vasco. Ambos se atopan na Serra de Cantabria, na zona de Toloño. Un en Peñacerrada-Urizaharra e outro en Salinillas de Buradón. O primeiro deles foi atopado case por casualidade en 1995.
A principios da década dos 90 xorde en Vitoria-Gasteiz a oportunidade de aprender gemología. Aprenden, entre outras cousas, como se púen e traballan as gemas. Desta escola saíu Rafael López do Val, convertido en gemólogo. En 1995, mentres trataba varios fragmentos de ámbar achados na Serra de Cantabria, atopou no seu interior un insecto. Consciente da súa importancia, acudiu ao Museo Natural de Álava, situado en Vitoria-Gasteiz. Ese foi o inicio dos xacementos alaveses, punto de partida de numerosos estudos.
Na actualidade, López do Val é un dos expertos que traballa no estudo do xacemento que xestiona o museo. O director do Museo, Jesús Alonso, dirixe as investigacións: "en ciencia hai moitas cousas por casualidade, pero é certo que a lotaría só pode ser paira quen compra os billetes".
Tras atopar aquel primeiro xacemento en Peñacerrada-Urizaharra, comezan a buscar outros na zona. Así atoparon o segundo, en Salinillas de Buradón, en Labastida. Esta segunda tamén esconde moitas sorpresas: É máis frutífera que a de Peñacerrada-Urizaharra, xa que 75 g de roca son ámbar --10 de 1000 kg en Peñacerrada-Urizaharra -. Con todo, o xacemento de Salinillas de Buradón atópase nos primeiros pasos da investigación e, a pesar de que até agora se atoparon moitas inclusións de ámbar (calquera cousa que quedou atrapada no ámbar), crese que encerra máis sorpresas.
Jesús Alonso é director do Museo Natural de Álava e responsable dos xacementos de ámbar. Na imaxe obsérvase una foto dalgunhas inclusións de ambar. A. TxintxurretaSorpresas
O insecto descuberto por López do Val non foi máis que o primeiro de todas as sorpresas atopadas en Álava; desde entón atopáronse máis moscas, bolboretas, saltamontes... Só en Peñacerrada-Urizaharra apareceron 13 ordes de insectos diferentes. Tamén aparecen ácaros, arañas, crustáceos, moluscos e plantas, fungos e bacterias. Tamén se atopou materia orgánica non fosilizada. En total, atopáronse máis de dous mil inclusións biolóxicas no ámbar alavés até a data. Tamén burbullas cheas de aire e líquido.
Atoparon moitas e variadas inclusións e a calidade das mesmas é excelente, están a ofrecer moita información. "Antes de Peñacerrada-Urizaharra, pensaban que as moscas apareceron no Terciario, xa que o resto de moscas máis antigo coñecido era daquela época. E iso pasou con máis grupos, os grupos que eramos modernos apareceron no ámbar", explica Alonso. Na historia evolutiva de moitos dos seres vivos atopados en Peñacerrada-Urizaharra, polo momento, non se atoparon restos máis antigos que estes. Ademais, atopáronse fósiles de seres vivos que hoxe en día non teñen representación, que non puideron cruzar o límite do Cretácico Inferior e Superior, que se extinguiron.
O que se atopa nos xacementos de Álava é, por tanto, singular: "os representantes de grupos de insectos moi antigos aparecen mesturados con representantes de grupos modernos. Nestes xacementos aparece esta limitación. Por exemplo, as bolboretas non teñen espiritromas porque non absorberon nada; teñen mordazas porque serían carnívoras".
Os xacementos alaveses pertencen á época Aptiense do Cretácico Inferior, fai uns 114 millóns de anos; son os xacementos máis abundantes do Cretácico inferior do mundo. Foi una época confusa, xa que a finais do Jurásico e durante o Cretácico producíronse profundos cambios nas comunidades vexetais. O cambio máis significativo foi probablemente a aparición de plantas con flores. O seu éxito foi enorme, até o punto de alterar totalmente a paisaxe do planeta. Pasou de ser unha paisaxe dominada por helechos e coníferas a estar cheo de flores. Isto provocou cambios no resto da vida, e os animais, por exemplo, tiveron que adaptarse á nova situación.
O mundo do micro
O ámbar reflicte os cambios que sufriron tanto Álava da época como a súa contorna nos anos posteriores. A resina, máis que os animais grandes, atrapa aos pequenos e o ámbar alavés está cheo de animais. As cousas mencionadas até agora ven a primeira ollada, pero o ambar tamén gardaba máis sorpresas que até agora non se viron.
Jesús Alonso confiounos emocionalmente que foron pioneiros no estudo do ámbar. "Coñeciamos o traballo que realizaba un grupo de españois na Antártida. Estudaban os unicelulares que estaban dentro da roca. Pensamos en utilizar no ámbar as técnicas que usaban, aínda que non sabiamos como respondía o ámbar". Probaron a microscopía electrónica e descubriron un mundo descoñecido, "así entramos no mundo do micro".
Descubriron organismos unicelulares, como os protozoos, así como pluricelulares, como os fungos. As técnicas innovadoras revelaron comunidades de microorganismos pero tamén simbioses entre eles. Ademais, con estes métodos tamén puideron analizar outras inclusións, estruturas que non eran derivadas dos seres vivos, e todas elas ofrecéronlles una nova información que até agora nunca se investigou no ambar.
A metodoloxía é sempre a mesma: cando atopan algo no xacemento, tráeno ao laboratorio, límpano e mírano desde o microscopio. Non tiran nada, xa que tamén analizan os rexeitados na limpeza. Se atopan una inclusión, envíana a expertos de todo o mundo; se atopan un ácaro, por exemplo, a alguén experto en ácaros. Será quen axude a determinar a especie á que pertence. Jesús Alonso recoñece que atopar a estes expertos é una tarefa ardua, entre outras cousas porque son poucos os paleontólogos especializados; "dirixíronse varias teses ao estudo do ámbar alavés e de aí si sairán especialistas".
Álava, fai 114 millóns de anos
Xunto co ámbar atoparon outros fósiles en moi bo estado; as plumas carbonizadas, as follas das plantas, o pole e os fósiles de madeira, entre outros, axudarán a comprender os ecosistemas e o clima da época. A información obtida dos achados no Ambar, ofrecida pola propia estrutura do Ambar e o estudo dos achados no xacemento, ademais do ámbar, permitiron coñecer a contorna no que se situaba.
No Cretácico inferior, Euskal Herria atopábase baixo a auga. Paira ir á praia teriamos que ir ao sur de Álava, preto da Serra de Cantabria, onde se atopaba a costa. Ademais, no camiño, atopariámonos/atopariámosnos cun manglares, preto dun río, non moi lonxe da praia. Se fixésemos un canón, poderiamos coñecer os recunchos do manglado e os seus habitantes. Paira facer o canón teriamos que entrar no bosque próximo ao manglares; deberiamos pasar entre os helechos xigantes, despedirnos dalgún ourizo, escorrentar insectos e arañas, e por último, cando nos atopemos con algún preceptor ou magnoli, poderiamos facer un canoa coa súa madeira.
Todo iso, está claro, na praia, pero non había seres humanos nin outros primates. Os dinosauros eran os donos. Naquela época críase que apareceron as primeiras aves e as primeiras plantas con flores, o que supuxo un gran cambio na contorna.
O mundo estaba activo, tanto biolóxica como geológicamente. Como xa se indicou, a maior parte de Álava atopábase baixo a auga e a fronteira costeira atopábase na actual serra de Toloño-Cantabria. Alí os ríos formaban deltas e estuarios. E neles, os restos vexetais procedentes dos ríos que se acumulaban nos seus sedimentos de area e arxilas; os bosques deixaban na auga abundantes ramas, troncos e follas, así como una resina adherida aos residuos.
Ás veces, de súpeto, precipítanse grandes avenidas de auga que cubrían os sedimentos de todo o que traían consigo. Os sedimentos que se acumulaban nos deltas e estuarios quedaban selados así. E así foron até os nosos días. Cando a placa ibérica chocou con Europa, dobrou e destapou estes sedimentos, que foron posteriormente descubertos por Rafael López do Val.
O propio López do Val, Alonso, como director, e un nutrido grupo de expertos, están a traballar a lume paira destapar o que oculta o ambar alavés. Dos 22 xacementos existentes no mundo, só 11 son anteriores á destrución dos dinosauros, pero só 6 deles son de máis de 112 millóns de anos, e dos 6 tan só 2 son importantes polo número de inclusións atopadas: un está en Líbano e o outro en Álava (aínda que os de Álava son dous xacementos, considéranse como un relato porque están na mesma zona). Por tanto, son conscientes da importancia do seu traballo no Museo de Ciencias Naturais de Vitoria-Gasteiz.
A información que sacaron até agora non é escasa, pero queda moito traballo. Un bo coñecemento dos ecosistemas que se reflicten nos xacementos alaveses permitirá comprender mellor a antiga vida da Terra. O ambar alavés aínda non dixo todo o que ten que dicir.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
