Buscando o futuro dos voitres
As matogueiras son aves de enorme tamaño que, a pesar das súas vantaxes na natureza, levoulles a converterse en perdedores en zonas dominadas polo home, como no País Vasco, deixando sen posibilidade de ocultarse das miradas dos inimigos principais. Non é de estrañar, por tanto, que as tres especies que habitan no País Vasco atópense ameazadas e necesitadas de normas que as protexan.
Ás veces chega outra especie, pero entre nós conviven tres especies de carroñeros: o quebrantahuesos (Gypaetus barbatus), o alimoche (Neophron percnopterus) e o voitre leonado (Gyps fulvus). Aínda que as poboacións dos dous primeiros son moi limitadas, o voitre leonado é bastante acusado e abundante. Aínda que o tres teñen características diferenciadas, a alimentación equipáraas: toda a figura está especialmente adaptada á localización e deglución de cadáveres, como a forma de voar e as cornixas das rocas que elixen paira aniñar.
Así, a maioría das medidas de protección destas especies serán similares. Aproveitando a oportunidade concedida paira completar a Lei de Protección, iniciouse a elaboración dun Plan de Xestión único paira tres na Comunidade Autónoma do País Vasco (CAPV).
As condicións principais que deben cumprirse paira manter as poboacións dunha determinada especie poden agruparse en dous grandes grupos: a idoneidade dos hábitats e a dispoñibilidade de alimentos suficientes. De feito, hai un terceiro axente que é a percepción que os seres humanos temos destes animais. Adoitan ser dous tipos de actitudes. Por unha banda, o seu beneficio como limpador de cadáveres foi amplamente recoñecido. Pero, doutra banda, as agresións que se produciron nos últimos anos ás reses vivas fixeron que a miúdo se impuxo una posición contraria, sobre todo entre as relacionadas directamente co gando. Por iso, nun apartado do Plan lémbrase a prohibición de atacar ou perturbar directamente á categoría de especies protexidas legalmente.
En canto ao hábitat, nosos carroñeros percorren a metade da súa vida no aire e as súas principais zonas de aterraxe (roquedos e pastos de montaña) adoitan ser solitarias. Así as cousas, as obrigacións do plan de xestión compleméntanse cunhas disposicións xerais nas que os terreos que máis necesitan paira alimentarse denomínanse "zonas de especial interese alimenticio" e, dentro delas, aqueles en os que os voitres brancos ou quebrantos son esenciais paira nidificar ou sobrevivir. O obxectivo principal destas denominacións é que estas aves sufran o menor prexuízo posible pola nosa causa.
A cuestión da comida é totalmente diferente. E sen dúbida a cuestión que máis problemas xerou nas últimas décadas. A poboación de voitres leonados excedeu os límites adecuados. Pero, son reais a sobrepoblación e as aves a insatisfacción? Paira responder a estas preguntas é conveniente coñecer os datos. Segundo datos de poboación, o voitre leonado chegou a miles en dúas décadas da súa case desaparición, e segue en auxe. Por exemplo, en 2009 contabilizáronse en Navarra 2.783 alimoches no territorio con máis voitres leonados, e o mesmo ocorreu nos territorios limítrofes.
Con esta proliferación, os voitres leonados chegaron a zonas que nunca se viron e espertaron as preocupacións e medos que nos xera o que nos coñece. Doutra banda, hai quen di que cambiaron de comportamento. Din que empezaron a atacar á cabana viva, e que a razón é evidente, xa que ao proliferar tanto necesitan moita comida e, como os restos atopados son insuficientes, comezan a alimentarse de animais vivos.
Os voitres sempre trataron de sacar proveito non só dos corpos, senón tamén dos animais incapacitados dunha ou outra maneira, como os que quedan encadeados nos excrementos das rocas ou os que teñen problemas durante o parto. É razoable que a medida que aumenta o número de carroñeros aumenten tamén este tipo de ataques, pero hai un camiño demasiado longo paira concluír que son demasiados.
Paira saber si hai demasiados carroñeros hai que comparar as necesidades alimenticias das poboacións actuais coa posible oferta de alimentos (cadáveres de gando extensivo en montaña). Nos últimos 15 anos produciuse un aumento no número de cabezas de gando maior (bovino e eguas) e un descenso no de ovino, así como un aumento no peso vivo. Dado que nos pastos extensivos morre ao redor do 5% anual da cabana gandeira, a oferta alimentaria anual achégase ás 2.000 t.
E a necesidade de comida? Dado que cada ave necesita diariamente entre 1 e 1,5 kg (en función da estación do ano) e que na CAPV e os seus arredores hai unhas 2.000 aves, necesítanse entre 800 e 1.200 t anuais. Hai outras especies de animais que aproveitan animais mortos como o raposo ou o xabaril. Paira estes animais, con todo, son alimentos esporádicos e non teñen gran influencia sobre as cantidades estimadas.
Por tanto, está claro que a oferta de comida satisfai sobradamente as necesidades de alimentación. Con todo, a oferta de comida non é regular, pero a esta situación atópanse necesariamente ben adaptados. Cando poden comer o máximo posible e poden pasar máis dun mes sen probar o tentempié.
Hai outra circunstancia importante nestas contas de comida. Debido á enfermidade das vacas tolas, no ano 2002, a lexislación europea estableceu a retirada dos animais mortos e a necesidade dun tratamento especial. Esta lei podería supor una diminución da oferta alimentaria dos carroñeros e un descenso da poboación. A verdade é que no País Vasco non ocorreu nada semellante, sobre todo porque é moi difícil cumprir con esta lexislación: a maioría dos animais morren no monte e cando o dono vai, está comido.
Agora xa non é un problema e a lexislación axilizouse. Permite o abandono de cadáveres de animais no monte sempre que se cumpran determinadas condicións hixiénico-sanitarias.
Este é o plan de xestión que realiza o mencionado plan de xestión. Os montes da Rede Natura 2000 da CAPV foron declarados como zonas de protección paira a alimentación dos carroñeros, xa que son os terreos nos que se concentran case todos os animais que crecen en gandaría extensiva.
En definitiva, destaca a importancia que ten o gando de montaña paira a supervivencia das especies carroñeras de fauna.
Tendo en conta estas premisas, queda patente que a gandaría extensiva e a crecente integración da conservación da natureza redundan en beneficio do patrimonio natural e indirectamente na sociedade.
Se se quere garantir o futuro das especies carroñeras, é imprescindible tratar de axuntar diferentes perspectivas para que os intereses económicos e ecolóxicos sexan complementarios naqueles casos nos que poidan ser contrapostos.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
