José Luís Rubio: "O medio mediterráneo é moi rico pero tamén moi vulnerable"
En primeiro lugar, quixese dicir que o centro naceu en 1996 por iniciativa do CSIC. Agora tamén participan a Universidade de Valencia e a Generalitat Valenciana, o único centro europeo dedicado á desertificación.
Eu son xefe do departamento de degradación e conservación de chans, e no noso centro tratamos de investigar aqueles aspectos que é imprescindible coñecer paira loitar contra a desertificación.
Así, analizamos a relación entre o chan e a auga, así como a relación entre o chan e a vexetación. Tamén investigamos a contaminación, a salinización, a erosión, os incendios, as secas e outros procesos que afectan o chan. Doutra banda, contamos cun banco de sementes, onde realizamos a fenología das especies mediterráneas, é dicir, analizamos os episodios bióticos xornais (floración, estendido de follas, etc.) relacionados co clima.
Ademais, traballamos na recuperación de chans degradados e asesoramos aquí a nivel nacional e internacional. Analizamos o impacto do cambio de uso do chan desde o punto de vista socio-económico e, ademais, traballamos na divulgación.
Efectivamente. En primeiro lugar, convén deixar claro que é a desertización. En 1998, no convenio de loita contra a desertificación e a degradación da terra (UNCCD), as Nacións Unidas acordaron una definición. Segundo isto, a desertización é a degradación do chan en zonas áridas, semiáridas e subhúmedas secas.
A unificación e concreción da definición contribuíu a coñecer de que falamos, concentrar forzas e avanzar. Até entón mesturábanse moitos conceptos, e a degradación do chan de calquera outro lugar era coñecida por algúns como desertización. Desde entón está claro que é a desertización.
Así, por definición, non é correcto afirmar que o centro de Europa estase desertizando, a pesar dos graves problemas de choiva aceda e contaminación. O mesmo ocorre en Euskal Herria, aínda que se producen fenómenos de degradación, non hai risco de desertización, xa que o clima non é seco.
Desgraciadamente si. España é o país máis árido de Europa, e a área mediterránea é o máis vulnerable. Este espazo, por unha banda, é realmente rico, cunha gran biodiversidade. Pero, doutra banda, é moi vulnerable, o chan tarda moito máis en recuperarse que noutras zonas, sobre todo por falta de choivas.
Hai que ter en conta que España é un país de secas e inundacións. Trátase de situacións extremas, provocadas pola necesidade de adaptarse a elas.
Con todo, esta riqueza atópase ameazada e o risco de afección aumentou como consecuencia do cambio climático. Segundo os modelos climáticos, na zona mediterránea as temperaturas están a aumentar, as choivas son cada vez menos choivas e os fenómenos extremos están a aumentar: fortes ventos, choivas torrenciais, ondas de calor... E os modelos prevén que esta tendencia se reforce no futuro.
A evolución do clima, por tanto, non é de estrañar que estea preocupado. Até o momento, con todo, só se adoptaron medidas provisionais, por exemplo paira combater as fortes secas, etc. Pero iso non soluciona nada, hai que traballar sen cortes. E antes hai que recompilar información, xa que aínda non sabemos ben como é o ecosistema mediterráneo.
Ademais, ultimamente o ser humano exerce cada vez máis presión sobre o medio. O turismo, os incendios, o uso non sustentable da auga, o urbanismo, o cambio climático teñen una enorme influencia sobre o chan, e agora empezamos a ver as súas consecuencias. Con todo, non se realizou unha análise continua.
Iso é. Os procesos de desertización son complexos, con frecuencia os fenómenos se superponen e están interrelacionados. En calquera caso, é imprescindible unha análise científica dos procesos que permita orientar e asesorar aos gobernos na recuperación de chans degradados. Ese é o noso traballo.
Con todo, creo que é necesario que a sociedade cambie de actitude porque non se preocupa o suficiente. A xente non se dá conta do valor do chan. Non é consciente de que sacamos do chan o 90% dos alimentos, que é imprescindible paira o ciclo da auga...
Por exemplo, os incendios convértense en protagonistas do verán nos medios de comunicación, pero ninguén se dá conta de que nun incendio pérdese a enerxía acumulada durante centos de anos nuns minutos e menos a capacidade do chan paira manter a vida. Se o chan desaparece por incendio e erosión, non hai retroceso. Iso é un problema moi grave na península, pero a xente só se acorda dos incendios no verán.
Ademais dos incendios, hai erosión, salinización e outros fenómenos. É urxente concienciar á xente destes problemas para que tome conciencia dos perigos e actúe activamente. Imprescindible paira combater a desertificación.
Con todo, aos poucos imos dando pasos. Por exemplo, a Unión Europea está a preparar una directiva sobre o chan. Antes ocupouse da atmosfera e da auga e agora chegou a quenda ao chan. Probablemente sairá en 2007 e será moi útil paira tomar medidas efectivas contra a desertización.
Neste sentido, España conta cun gran tesouro. Non direi que todo o pasado é bo, en absoluto. Pero é sorprendente a cantidade de formas que se inventaron paira aproveitar cada pinga de auga que cae, como a auga dos torrentes, a auga caída ao tellado...
As terrazas ou niveis de horta nas ladeiras son un bo exemplo. Os agricultores utilizaron esta técnica desde tempos remotos paira plantala en pendentes dificilmente cultivables, e hoxe en día, aínda que moitas terrazas están abandonadas, teñen una función estrutural. En moitas ocasións recibiu vexetación salvaxe que axuda a manter a pendente. Con todo, se non se lles fai caso, existe o risco de que os torrentes de pingas frías derrúbeno todo con efecto dominou.
Precisamente agora estou a dirixir una tese sobre as terrazas dunha zona de Valencia. Están a investigar cando, como, quen, por que e paira que o fixeron, e creo que este tipo de traballos son moi importantes. Habería que analizar este patrimonio ambiental e cultural, xa que algunhas destas técnicas coinciden coa contorna, non necesitan inputs artificiais e a man de obra realízaa a xente da contorna.
Aínda que hoxe en día contamos con máis recursos que outrora, o maior inconveniente é a falta de continuidade da xente. O sistema de bolsas non ofrece ningunha facilidade para que a persoa que iniciou un traballo poida continuar no mesmo, o que supón un gran inconveniente paira nós.
Doutra banda, traballar no exterior é máis difícil que facelo no laboratorio. Con todo, estamos a avanzar na metodoloxía.
Paira finalizar, mencionaría a escasa tradición científica existente en España e a indiferenza da xente con respecto aos temas ambientais. Aí aínda queda moito por facer.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
