Zer genek laguntzen digute irakurtzen?
Gure egunerokotasunean guztiz txertatuta dagoen eginkizuna da irakurtzea. Batzuek gehiago, beste batzuek gutxiago, baina nork ez ditu begiratzen egunkarietako eguneko titularrak? Nork ez ditu jasotzen egunero hainbat eta hainbat mezu elektroniko, whatsapp eta antzeko mezu? Gure inguruan irakurtzea ohiko jarduna izanagatik, gutxiengo batek soilik zuen abilezia hori beste garai eta leku batzuetan. Jendarte alfabetatuetan ere, non eskolei esker denok jaso dugun irakurtzen ikasteko behar den entrenamendu espezifiko hori, irakurtzea ez da pertsona guztientzat uste bezain erraza. Artikulu honen xedea da aztertzea faktore genetikoek zer eragin izan dezaketen irakurtzeko gaitasunean.
Berdin irakurtzen al dugu denok?
Haur batek bere adin, hezkuntza eta adimen-mailarako espero zitekeena baino okerrago irakurtzen duenean (hau da, behar baino akats gehiago eginez edota polikiago), dislexikoa dela deritzogu. Definizioa guztiz adostua ez badago ere, oro har, esklusio-definizio bat onartzen da: pertsona dislexiko baten irakurtzeko zailtasunak ez du beste faktore batzuen ondorio izan behar (adibidez: adimen-maila baxuaren edota ikasteko baliabiderik ezaren ondorio). Populazioaren arabera, % 5-10eko prebalentzia dauka dislexiak. Hau da, hogei umeko gela batean, batek edo bik lituzkete irakurtzeko zailtasunak.
Dislexia era kategoriko batean ulertu ohi den arren, continuum baten beheko alde gisa ere har daiteke (1. irudia). Izan ere, beste ezaugarri batzuekin gertatzen den gisan (altuerarekin, adibidez), pertsona batzuek besteek baino hobeto irakurtzen dute (edo batzuk besteak baino altuagoak dira); gehiengoak batezbesteko maila dauka (gehienek altuera ertaina dute), baina badira batezbestekoa baino nahiko maila baxuagoa dutenak ere (altuerarekin lotuta, baxuagoak direnak). Azken horiek hartuko genituzke dislexikotzat. Bestalde, badira batezbestekoa baino askoz hobeto irakurtzen dutenak ere (saskibaloi-jokalariak bezain altuak, adibidez), baina horiek, arazorik ez dutenez, ez ditugu kategoria zehatz baten barnean sartzen. Artikulu honetan, irakurmen baxuaren isla gisa tratatuko dugu dislexia.
Urrats ugari egin behar dira, besteak beste, irakurmenaren genetika argitzeko: lehenik, (1) argitu behar da geneek eraginik ba ote duten; gero, (2) genomako zati esanguratsuak identifikatu behar dira, eta, azkenik, (3) aztertu behar da zati horietan dagoen DNA mailako aldagarritasunak zer ondorio dituen.
Zenbateko garrantzia du genetikak?
Geneek ezaugarri batean zer eragin duten kalkulatzeko, biki monozigotikoen (berdin-berdinak direnak) eta biki dizigotikoen (antzekoak baina ez berdin-berdinak) arteko ezberdintasunak alderatzen dira.
Izan ere, biki monozigotikoak zigoto bakar batetik sortuak dira, eta material genetikoaren % 100 berdina dute. Biki dizigotikoak, aldiz, zigoto ezberdinetatik sortuak dira, eta, bestelako anai-arrebek bezala, DNAren % 50 dute berdina. Bi biki-mota horiek aukera ematen dute diseinu esperimental egokia egiteko, DNAz gain, inguruneko beste faktore gehienak ere partekatzen baitituzte (egun berean jaio izana, etxean jasotako giroa, elikadura, eskola, eta abar). Beraz, ezaugarri jakin bat aztertzean (adibidez, altuera edota dislexia), biki monozigotikoak dizigotikoak baino antzekoagoak badira, pentsa daiteke antzekotasun handiago hori berdina duten DNA gehigarriaren (gainerako % 50aren) ondorioa dela.
Neurri horren bidez jakin dezakegu ezaugarri baten aldagarritasunaren zer ehuneko azaldu dezakeen bariazio genetikoak. Ikerketa batzuetan kalkulatu dute, bikien diseinua erabiliz, irakurmenaren % 30-80 azaltzen dutela geneek. Beraz, badakigu dislexia eta irakurmena ere, hein batean, faktore genetikoek baldintzatzen dutela.
Zein eta zer motatakoak dira faktore genetiko horiek?
Ia hogei urtez egin diren ikerketek ez digute erantzun errazik eskaini. Zenbait gene erlazionatu dira irakurmenarekin eta dislexiarekin (ezagunenetakoen izenak ROBO3, DYX1C1, KIAA0319, DCDC2 izaki), eta, gene horien biologiari tiraka, prozesu batzuk identifikatu dituzte, era eraginkor batean irakurtzeko gai den burmuinean garrantzitsuak direnak. Adibidez, ikusi dute gene hauetariko batzuk garrantzitsuak direla garapenean zehar neuronek dagokien burmuin-geruzara migra dezaten. Dena dela, oraindik ez dago argi nola datozen bat puzzle horretako piezak, irakurtzeko gaitasuna duen burmuina sortzeko.
Bariazio arrunta ala ezohikoa?
Bi pertsonaren genomak alderatuz gero (hau da, euren material genetiko guztia), ikusiko dugu ezberdintasun ugari daudela euren DNAren sekuentzian. Ezberdintasun genetiko horiek biologian zer eragin duten ulertzea da genetika modernoaren erronka nagusietako bat (eraginik balute, asko ondoriorik gabekoak baitira).
Interpretazio hori ahalbidetzeko, garrantzitsua da aldaera genetikoen maiztasuna kontuan hartzea. Izan ere, aldaera batek populazio mailan daukan maiztasunak informazio esanguratsua ematen digu, zeharka. Gure altuera zehazten duen bariazio genetiko gehiena, adibidez, arrunta da (maiztasun altukoa). Aldaketa bakoitzak oso eragin txikia dauka, eta arrisku-faktore baten gisara jokatzen du. Halako faktore genetiko ugarik era gehigarri batean dute eragina altueran. Bestalde, DNA-aldaketa jakin batek zuzenki eragiten badu gaixotasun edo ezaugarri bat (demagun parkinsona edota dislexia), aldaera horren maiztasunak txikiagoa izan beharko du eragiten duen ezaugarriarena baino (parkinsonaren kasuan, % 0,04-0,1, dislexiarenean % 5-10). Hala ez balitz, populazio mailan, gaixotasuna garatzen ez duten baina aldaketa hori baduten pertsonak egongo lirateke, eta bariazioaren kausalitatea duda-mudan geratuko litzateke.
Irakurmenaren eta dislexiaren kasuan, bariazio genetiko arruntek zein ezohikoek izan lezakete eragina (2. irudia). Ezohiko aldaketak abiapuntutzat hartuz, gene berriak bilatzeari ekin diogu.
Dislexiarekin loturiko geneen ehiza
Dislexiaren % 5eko prebalentzia kontuan izanik, azpimarragarria da zenbait familiatan kideen erdiak (% 50) direla dislexiko. Hori dela eta, pentsa dezakegu dislexian eragin handia daukan aldaera genetiko ezohikoren bat egon litekeela horrelako familiatan. Hiru belaunalditan hamarretik gora dislexiko izan dituen bi familia aztertu ditugu, dislexian eragina izan lezaketen gene berriak bilatzeko.
Lehenik eta behin, familia bakoitzean zehaztu ditugu dislexikoen genomaren zer eremu diren berdinak, linkage deritzon analisi-teknika erabiliz. Bestetik, genomaren sekuentziazioaz baliatu gara familiako kide batzuen kode genetiko guztia zein den jakiteko. Linkage analisia eta sekuentziazioa uztartuz, familia bateko dislexikoek berdinak dituzten tarte horietan zer bariazio dagoen ikus dezakegu, eta haiek soilik duten edota populazioan maiztasun txikia duen bariazio genetikoa deskribatu.
Familietako batean, X kromosomako zati bat nabarmendu du linkage analisiak (3. irudian, DYX9 izenarekin ageri dena), baina eremu horretan ez dugu ikusi proteinetan eragiten duen (eta, beraz, zelulan ondorioak izan ditzakeen) ezohiko bariaziorik. Geneetatik at zegoen bariazioa ere aztertu dugu, geneen erregulazioan eragin dezakeen aldaera genetikoren bat bilatzeko, baina halakorik ere ez dugu topatu. Itxuraz Mendelen arauak jarraitzen dituela eman arren, litekeena da familia horretan dislexia eragiten duen faktore genetikoa ez izatea aldaketa genetiko bakarra.
Bigarren familian ere analisi-mota bera egin dugu. Zazpigarren kromosoman topatu dugu eremu interesgarri bat, 13 senide dislexikotatik hamaikak dutena, eta gainontzeko kideetako batek ere ez duena. Eremu horretako geneetan ez dugu topatuko proteinetan eragina izan lezakeen bariaziorik, baina geneen erregulazioan eragina izan lezaketen bi aldaera aurkitu ditugu. Aldaera horiek SEMA3C genearen eremuan daude. Gene hori interesgarria da, burmuinaren antolaketan eragina baitu, dislexiarekin lotu diren beste geneen antzera. Dena dela, topatu dugun bariazio genetikoa ez da guztiz ezohikoa, populazio orokorrean % 1eko maiztasuna baitu. Beraz, ezin dugu ondorioztatu familia horren dislexia guztiz azaltzeko balio duenik, hala balitz dislexia-kasuen % 20 azaldu behar bailuke. Litekeena da, ordea, familia horretan, bariazio horren eta beste faktore batzuen interakzioaren ondorio izatea dislexia.
Puzzlearen piezak berrikusten
Geneek uste baino alderdi gehiagotan eragiten dute. Besteak beste, irakurmenean eta bestelako kultura-jardueretan. Beste ezaugarri ugariren kasuan bezala, irakurmenean eragiten duten faktore genetikoak heterogeneoak dira: batetik, aldaketa arruntek efektu txiki gehigarriak azalaraz ditzakete (alturarekin gertatzen den bezala), eta, bestetik, maiztasun urriko aldaketek eragin handiagoa izan dezakete (dislexiko asko dituzten familietan, adibidez).
Azken urteetako iraultza teknologikoari esker, bariazio genetikoari buruzko ezagutza garatuz joan da, abiadura bizian. DNAren kode-sekuentzia zein den jakitea erraza den arren, ez da lan makala kodearen esanahia ulertzea. Teknologia berriei esker, irakurmenean (edota irakurmenak definitzen duen dislexian) eragin dezaketen gene berriak identifika ditzakegu, eta gaitasun horren mekanismo biologikoa aztertzeko abiapuntu izan litezke.
Zaila da laburbiltzea orain arte deskribaturiko aldaketa genetiko arrunten eragina, lagin txiki samarrek eragiten duten zaratan murgilduta baikaude. Datozen urteetan, ikertzaileen arteko elkarlanari esker, laginak handitzea izango da erronka (10.000 lagunetik gora izateraino). Zenbaki handi horiei esker, zarata estatistikotik ezberdindu ahal izango ditugu bariazio normalaren efektuak.
Faktore genetikoek irakurmenean zer isla duten azaltzeko mekanismo biologiko bat bilatzea izango da hurrengo erronka. Horrela, pixkanaka, hobeto ulertuko dugu zergatik kostatzen zaigun irakurtzea batzuei besteei baino gehiago.
Erreferentziak
CAF-Elhuyar sarietara aurkeztutako lana.
Idatzi zuk zeuk Gai librean atalean
Gai librean aritzeko, bidali zure artikulua aldizkaria@elhuyar.eus helbidera
Hauek dira Gai librean atalean Idazteko arauak
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
