O acontecido sacudiu con dureza e sacudiu durante moito tempo, non só a Doñana, senón a todos os sectores que se atopan atrapados na rede da zona: económicos, políticos, sociais e ecolóxicos. Acendeuse a luz vermella en Doñana e non foi a única destes días. Nestes casos, os comentarios no momento cálido do suceso non adoitan ter valor, polo que o seguinte amorne é o máis adecuado paira una reflexión seria sobre o ocorrido antes de que se arrefríe. Hai que facer una reflexión obrigada, por encima de todas as bestas da zona, valorar as palabras e os feitos até agora, esixir responsabilidades e, sobre todo, empezar por outro camiño.
Todos os sectores atrapados na telaraña de Doñana deberán convencer aos seus descendentes do que deixen e, por tanto, do que impulsen. Marismas ou minas? Urbanizacións ou dunas? Agricultura excesiva ou turismo verde a medida? Cegoñas ou gañado? Onde está o límite?
A actual non é a primeira, xa que Doñana xa sufrira efectos nocivos. A continuación preténdese analizar a influencia que a recente vertedura de lodos na mina xa ten nas inmediacións de Doñana e o seu posible futuro. Sempre con prudencia, porque ademais de contrapor o devandito estes días, tardarase máis en coñecer a influencia real a través da obtención de datos concretos. Paira entender o impacto, materializado e suposto, é imprescindible coñecer a dinámica “propia” do parque de Doñana, que foi a que predominou nos últimos anos, aínda que non sexa do todo natural.
Doñana está situada ao redor da desembocadura do río Guadalquivir. O val desde o punto de vista xeolóxico é una extensa depresión, chea de materiais acumulados no Mioceno, o Plioceno e o Cuaternario (últimos 20 millóns de anos). A sedimentación dos episodios Mioceno-Plioceno estivo condicionada polo movemento de placas tectónicas Iberia e África, ás veces no medio mariño e outras no terrestre. En canto á contorna de Doñana, obsérvanse tres formacións principais: margas, limos e areas. Estas últimas, pola súa elevada permeabilidade, dan lugar a un bo acuífero, número 27 no catálogo oficial de acuíferos.
Ao final do Plioceno, o mar retrocedeu definitivamente deixando en terra o val do Guadalquivir. Na súa nova situación comezou a formarse a rede fluvial local, que erosionó as pedras no seu parte superior, transportou os derrubios e depositounas no seu parte inferior, realizando un importante depósito sobre as pedras do Mioceno-Plioceno.
Situada na desembocadura do Guadalquivir, Doñana experimentou un cambio significativo nos últimos 10.000 anos. Como consecuencia da última glaciación, o mar dominou a zona formando una extensa bahía de pouca profundidade. A bahía foise illando paulatinamente do mar pola acción das barras de area, facilitando na súa nova situación a sedimentación de finos (limos e arxilas) ricos en materia orgánica, incluíndo restos de area. Nestas arxilas limosas formáronse as marismas. Nalgunhas zonas de Doñana esta provisión ten un espesor de 150 metros. A disposición interna (xeometría e permeabilidade das capas) condiciona a dinámica das augas subterráneas en Doñana: dirección e velocidade.
O nome de Doñana engloba varios campos: O propio Parque Nacional, o máis estrito das medidas de protección, con 50.000 hectáreas; cinco parques naturais, rodeando á fronte, con 23.000 ha; e todos eles e outros terreos lindeiros, a área de Doñana.
A clasificación nacional-natural é administrativa. De feito, a partir de 1969, cando comezou a conexión legal da zona de protección de Doñana, producíronse cambios nas medidas de protección até chegar aos límites actuais do parque. Estes límites débense en gran medida á confrontación entre enfoques económicos e ecolóxicos. Desta forma, o Parque Nacional conta con estritas medidas, pero nos postparques hai un exceso de agricultura que se rega coas augas subterráneas.
Desde o punto de vista do ecosistema, o Parque Nacional está directamente relacionado coas zonas adxacentes, é dicir, coa auga. O Parque Nacional non estaría tal como está si non fose o que lle rodea. Por tanto, estes días produciuse una confusión cando algúns afirman que a inundación de lodos non chegou até Doñana, xa que só se está falando do Parque Nacional paira evitar que se viron afectados os paragüeros de Inguralde. Algúns tamén preferiron esquecerse da súa influencia posterior.
A pesca e a caza foron durante anos as principais tarefas dos habitantes da zona de Doñana. Posteriormente primáronse a gandaría e a agricultura, propiciando a transformación do medio, a remodelación da rede fluvial, a construción de sebes e a construción de canles paira afastar o risco de inundación e evitar a salinización dos chans.
XVII. No século XVIII déronse pasos serios paira impulsar a agricultura, pero estas intencións atopáronse cos intereses dos gandeiros. XX. A principios do século XX os campesiños adiantáronse e comezaron a secar as marismas paira ampliar as terras agrícolas. Así, na década dos 50, o río Guadiamar canalizouse até o Guadalquivir, evitando a influencia que nas inundacións anuais tiña na marisma, é dicir, a introdución de auga doce, e nas beiras do río Guadalquivir construíronse varias barreiras de terra co mesmo obxectivo.
En 1970 o Ministerio de Agricultura impulsou una ambiciosa planificación paira a adaptación da ampla zona de Doñana á agricultura de regadío (Plan de Regadío Almonte-Marismas) co obxectivo de regar 25.000 hectáreas de augas subterráneas autóctonas. Este territorio sitúase nos actuais parkings naturais e na zona de Doñana.
En 1991 regáronse 10.000 ha do acuífero local (desde o número 27). Por tanto, os obxectivos marcados inicialmente non se cumpriron, quizá porque non se podían cumprir: o territorio excesivamente amplo e a localización dos pozos son inadecuados. Nos últimos anos os agricultores e gandeiros e a administración actuaron a miúdo, ao non haberse materializado os beneficios previstos no plan.
A auga garante a complexa dinámica de Doñana e de todo o ecosistema que o rodea, xa que a auga é o nexo de unión imprescindible. O feito de que as aves que van de norte a sur ano constitúan una boa parada en Doñana débese á presenza de marismas, lagoas e potxingos. O mesmo paira calquera outro animal que viva nel de forma ininterrompida. A auga de Horko ten dúas direccións: en superficie, traída polos ríos e arroios da zona, e soterrada, con acuíferos propios.
Así, varios lugares de Doñana están alimentados por augas superficiais e outras subterráneas. Se se producise un cambio na dinámica da auga, tanto en cantidade como en calidade, o ecosistema no seu conxunto sufriría unha deterioración que, dependendo do lugar e do tempo, será maior ou menor.
Paira comprender os riscos ecolóxicos que poden existir en Doñana é imprescindible coñecer a súa dinámica “propia”. Sen coñecelo non se pode entender ao outro. Como xa se mencionou anteriormente, a zona de Doñana sufriu nos últimos anos importantes cambios, a maioría provocados pola agricultura, polo que a dinámica actual non é a que lle correspondía de forma natural, aínda que é necesario coñecer paira actuar sobre a influencia do lodo vertido desde a mina.
Desde o punto de vista hidrológico obsérvanse tres zonas na contorna de Doñana:
En resumo, a zona de Doñana necesita dous tipos de augas paira seguir sendo un ecosistema acuático, achegadas de forma periódica polos ríos e polos acuíferos.
A mina ao descuberto de Aznalcóllar extrae numerosos tipos de sulfuros paira obter chumbo, zinc, prata e cobre. Os sulfuros trátanse na propia terra paira separar o que serve do que non serve. Este último, un lodo acuoso, vértese a unha especie de encoro, tras pasar previamente por unha depuradora. Estas augas residuais son ricas en elementos tóxicos (As, Cd, Mn, Zn, Cu, Pb, Fe...) e acedas, é dicir, de pH baixo, son prexudiciais paira o ecosistema.
O 25 de abril Doñana sufriu o peor desastre dos últimos anos. Por motivos non clarificados, una das paredes do encoro levantou cristas e se vertió un perigoso lodo de 5 hm3 augas abaixo do río Guadiamar cara a Doñana.
Deixando ao carón os problemas administrativos e xudiciais, que consecuencias pode ter esta inundación en Doñana? As súas respostas son moi variadas: non lle tocará nin lle tocará. Por suposto, algúns falaban, de forma maliciosa, do Parque Nacional e da súa afección a curto prazo, evitando o parqueo, o acuífero, o tempo e a integridade do ecosistema.
Que conclusión ten?
Introduciuse un virus no corazón do ecosistema de Doñana. Está a piques de determinar o que pode supor este accidente que estaba anunciado. Necesidade de datos, seguimento continuo. Despertable? Dise que había numerosas denuncias polo mal estado do encoro. Non se tomaron en serio. Un dato significativo é que os aldeáns chaman río Queima ao río Guadiamar, debido a que periodicamente a auga se queima; as verteduras, a pesar de ser pequenos, foron moi habituais.
Se se quere protexer o Parque Nacional de Doñana, débese protexer tamén a contorna. O encoro da mina, situado a beiras do río e a beiras do río Doñana, é fundamental paira o mantemento da marisma. A quen se lle ocorre? Non é o mesmo situalo aquí que na conca de Doñana ou fóra. O risco sempre existe, pero isto é moito maior cando hai un espazo natural que se quere protexer un pouco máis abaixo. Só cuestión de sentido.