O río Tinto, outro mundo
Descendendo polas áridas terras de Huelva, atravesando durante miles de anos zonas alteradas pola minería, as augas vermellas do río Tinto descenden tranquilamente. Xunto a lume, este depósito e as vergas aparecen na beira do río, ao redor das pedras, etc. “É un lugar moi especial”, afirma o catedrático de Microbiología Ricardo Amils. “Un río de case 100 quilómetros con esa cor vermella debido ao ferro non é habitual. É a única desa lonxitude no mundo”.
Amils e os seus compañeiros levan tres décadas investigando esta contorna. Estes anos foron paira moito, pero Amils destaca que “o importante foi demostrar que é un proceso natural”. As augas de Tinto son moi acedas e recheas de metais pesados. Durante moito tempo considerouse que eran augas contaminadas pola actividade mineira.
A mediados dos anos 80 a Xunta de Andalucía tamén tiña previsto pór en marcha un plan de restauración do río. “Afortunadamente conseguimos parar o plan”, di Amils. Para entón xa se deu conta de que as características do río podían ser propias, por exemplo, a biodiversidade do río non se correspondía coa das augas contaminadas. Escrita á UNESCO, a organización creou un grupo internacional de científicos paira avaliar a situación. Concluíron que era natural, polo que o plan de restauración non tiña sentido.
Pararon o plan, pero o debate continuou durante moitos anos. Amils e os seus compañeiros seguiron acumulando probas e xa demostraron que o que ocorre no río Tinto é un proceso natural. Mesmo demostraron que o río Tinto é como cómpre aos seres vivos.
Un bioreactor no subsolo
“O río nace dun xigantesco bioreactor subterráneo”, explica Amils. “Este bioreactor combina substrato mineral, microorganismos e auga. Os microorganismos obteñen enerxía dos sulfuros metálicos, e nestas reaccións metabólicas xéranse os iones de ferro (de cor vermella) e o ácido sulfúrico que atopamos no río”.
A hipótese deste bioreactor remóntase a tempos inmemoriais en Amils e os seus compañeiros, que demostraron mediante perforacións realizadas nos últimos anos a existencia de seres vivos que pon en marcha este proceso no subsolo. Perforouse até unha profundidade de seiscentos metros e das mostras obtidas despréndese que o proceso leva funcionando polo menos oito millóns de anos.
Como é de esperar, atopáronse microorganismos capaces de oxidar sulfuros metálicos en condicións anaeróbicas. “A oxidación dos sulfuros metálicos producidos por organismos aerobios está moi estudada, pero no subsolo non hai osíxeno dentro da roca e tiñamos que demostrar que había microorganismos capaces de oxidar sulfuros metálicos sen osíxeno”.
Demostrárono e atoparon máis. “Os resultados foron sorprendentes. Ademais dos microorganismos esperados, atopamos moitos máis, son microorganismos que participan nos ciclos biogeoquímicos básicos”.
Alí non hai luz, polo que non hai fotosíntesis. Os seres vivos extraen enerxía directamente da roca. “Chamamos biosfera escura. Son sobre todo bacterias e probablemente algún arqueólogo. Poida que haxa algún fungo, pero de momento os resultados non o deixan claro”, explica Amils.
O río nace deste escuro mundo. “A singularidade do río Tinto é que as súas condicións extremas son debidas á actividade biolóxica”, afirma Amils. E estas condicións extremas non son aptas paira calquera tipo de vida. No río Tinto non hai peces, anfibios, insectos. É o reino dos seres acidófilos. Predominan as algas, fungos e bacterias. Un estraño errotifero é o único animal destas augas.
O investigador sorprendeu desde o principio a diversidade de eucariotas que atoparon nas augas do Tinto, especialmente das algas. Nestas condicións extremas non se esperaba tanto, sobre todo pola alta concentración de metais pesados, que son tóxicos. “Hoxe en día aínda non temos ningunha explicación paira comprender tanta diversidade de algas. As algas son eucariotas, moito máis complexas que as bacterias. Pero a cuestión é que están aí. Temos ideas paira explicalo, pero será moi difícil demostralo”.
De Tino a Marte
Debido ás súas condicións extremas e ás súas características xeolóxicas, o río Tinto está declarado como un lugar similar ao de Marte. “A comunidade científica considéraa o mellor análogo geoquímico e mineralógico de Marte na Terra”, afirma Amils. “Una parte importante da geoquímica e mineralogía descuberta en Marte tamén se atopa na conca do Tinto”.
O exemplo máis significativo é a jarosita mineral. En Marte foi descuberto polo vehículo Opportunity. “No río Tinto hai moito que colgar e alí débese á actividade biolóxica. Isto non significa que o jarositor de Marte tamén teña orixe biolóxica, pero abre esta posibilidade. Ambos os sistemas, o río Tinto e Marte, teñen moitas cousas similares e, por tanto, o que ocorre nun, neste caso Tinton, é extrapolable a outro”.
Ao ser un bo análogo de Marte, os investigadores tamén o utilizan paira probar as ferramentas que se deseñan paira envialas. Ferramentas de detección da vida, pero tamén outras. “Si deseñas una ferramenta paira detectar a vida en Marte, pero non é capaz de detectar Tinton, é mellor que non salga da Terra”, di Amils. “Ese é o valor dos análogos. Non son exactamente iguais á realidade, pero teñen moitas propiedades iguais ou similares e serven paira probar ferramentas”.
E o descubrimento deste escuro mundo subterráneo estreitou aínda máis a súa relación con Marte. Amils ten claro: “Eu estou convencido de que en Marte hai vida. Por suposto, pensar que será igual que o de Tinto non ten sentido, pero a vida que hai en Tinton podería desenvolverse en Marte. Estou seguro. Claro, o método científico necesita probas, non serve para nada o que eu digo, pero é razoable pensar que si houbo vida en Marte, ou si hai, pode ter propiedades similares. Por exemplo, hoxe en día, en Marte, só pode haber vida baixo terra”.
Por tanto, si atopásese a vida en Marte sería necesario perforala. “Iso é o que pedimos os expertos no subsolo. Está ben mandar coches que volvan en Marte, pero así non o atoparemos vivo. Os sinais da vida estarán enterradas, e os deseñadores de misións sábeno; perforar non é una tose da metade da noite, pero”.
Entre os obxectivos das misións Mars 2020 da NASA e ExoMars 2020 da ESA atópase o soterramento, pero o primeiro perforará menos dun metro e o segundo dous metros. “Iso non é nada, se queremos atopar vida, teremos que chegar moito máis a fondo. Chegamos aos 600 metros de Tinton. A vida está máis arriba, por suposto, pero a vida necesita auga, e teño grandes dúbidas de que a dous metros de profundidade en Marte haberá auga líquida. Oxalá estivese equivocado, pero eu creo que sería necesaria una misión que se vaia a perforar especificamente. Na actualidade, os responsables políticos das misións non apostan por iso polo seu alto risco. Desde a experiencia do río Tinto sabemos que é moi difícil perforar. Ademais, hai que elixir o lugar e xusto aí hai pouca probabilidade de atopar algo”.
Neste mundo
Con todo, á marxe de Marte, aínda teñen moito que investigar no río Tinto. Por exemplo, agora estase investigando o outro extremo do río Tinto: as marismas. “Facía tempo que tiña ganas de investigar alí. Porque alí o pH (acidez) cambia dúas veces ao día”, explica Amils. Ao subir a marea, a auga do mar mestúrase coas augas do río Tinto. “Eu creo que as condicións das marismas poden ser aínda máis extremas. At the rate, the conditions are constant: the pH is not change and the metal concentration is not in. É interesante coñecer que ocorre nunha contorna no que hai continuas incidencias. Un ser adaptado a unhas condicións extremas non ten futuro. Estamos a ver que son moi poucos os capaces de vivir aí”.
Tamén se está traballando en biomineralización. “Sabemos que os microorganismos do río Tinto producen minerais como jarosita. Existe un gran interese en investigar como os microorganismos producen estes minerais. Hai que ter en conta que hoxe en día os geólogos admiten que dous terzos dos minerais que coñecemos proceden da actividade biolóxica”, afirma Amils.
Outra área de interese é a geobotánica. Céntranse nas plantas que habitan ao redor do río Tinto, que tamén son capaces de vivir en condicións extremas. “Coñecer como se adaptan a estas condicións é moi interesante. Por exemplo, como xestionan altas concentracións de ferro e ácido sulfúrico”. Algúns han visto que conseguen evitar a penetración de metais. Outros son capaces de acumularse nos rizomas. “É interesante, por exemplo, paira a fitorremediación, é dicir, paira desenvolver metodoloxías de recuperación de terras contaminadas con metais”.
Tamén investigan ben o material extraído das perforacións. “Necesitaremos moitos anos paira analizar todo o que sacamos, pero seguiremos porque aínda hai moitas preguntas que responder”. Paira Amils, o máis importante neste momento é comprender este ecosistema subterráneo. “Aínda que pareza mentira, a vida subterránea anunciouna Darwin fai 150 anos, pero até fai moi pouco non empezamos a investigar porque ninguén cría que podía haber vida dentro de una roca. Agora sabemos que si. Sabemos que esta escura biosfera está aí. Pero que importancia ten? Que medida ten? Como influíu a evolución da vida na Terra? Algúns pensamos que quizá a vida xurdiu no interior dos planetas. Pero bo, estas cuestións básicas non se resolven de inmediato. Trátase de ir obtendo datos paira ver cal é o camiño, para que logo outros poidan facer outras observacións”.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
