Stephen J. Gould: ‘contacontos’ da ciencia
Paleontólogo nado en Nova York fai 60 anos e actualmente é o profesor máis coñecido da Universidade de Harvard. A pesar do seu traballo noutras moitas cousas, a columna “This View of Life” da revista Natural History, editada polo Museo de Historia Natural de América, popularizouse polos escritos mensualmente durante os últimos 25 anos. Coas súas coleccións escribiu varios libros coñecidos (“Despois de Darwin”, “Irripar do flamenco”, “O pulgar de Panda”…). Una das razóns do seu éxito é que, a pesar de estar nunha revista científica, escríbese da maneira que é comprensible paira o público en xeral, entre outras cousas porque utiliza exemplos de rúa.
Pero Gould tamén é un científico con grandes achegas no campo da evolución e a intelixencia humana. A teoría neodarwinista da evolución, que ela considera un modelo de adaptación estrito á evolución das capacidades cognitivas do ser humano, foi fortemente criticada (non digamos o creacionismo) e en 1972, xunto con Niles Eldredge, publicou a teoría do ‘equilibrio taiduna’. Segundo esta teoría, a evolución non se debe a adaptacións lentas aos poucos senón a cambios bruscos. Considera que a evolución é descontinua, xa que a especialización débese a feitos ocorridos nun curto período de tempo.
Nós tivemos a oportunidade de falar con Stephen Jay Gould e aquí deixámosvos as cousas que nos contou.
Sábese, entre outras cousas, que antes de lanzar a teoría do equilibrio taiduna, a teoría da evolución de Darwin era a máis aceptada paira explicar a historia da vida, pero había outros puntos de vista (neutralismo, evolución non adaptativa, neodarwinismo...). Á hora de lanzar a teoría do equilibrio taidarra tivo moito éxito, pero os debates non terminaron, continuaron, e sorpréndese ao preguntarse se isto non fixera senón acrecentar a confusión. En certa medida, dixo que pode ser así, “pero a vida é complexa e en cousas tan complexas como a historia da vida non poderiamos esperar que haxa un único mecanismo simple paira explicalo”.
Non cre que “mecanismos como a selección natural que adapte o organismo, ou procesos de cambio lento que se producirán no tempo paira lograr grandes cambios, ou procesos de acumulación de pequenos cambios, poidan explicar este sistema tan complexo”. Dixo que pode ser un traballo difícil de compaxinar todas as explicacións, pero aínda que non ten problemas coa selección natural de Darwin, non lle parece suficiente paira explicar a historia da vida.
Non obstante o anterior, explicámoslle que na escola ensínase a teoría da evolución de Darwin e que paira coñecer outras teorías (neutralismo, evolución non adaptativa, neodarwinismo, creacionismo ou equilibrio aúd) temos que ir á universidade. Por tanto, mencionamos que se pode concluír que algunhas teorías se ignoran das demais ou que a teoría de Darwin é un bo punto de partida paira entender as demais.
El, con todo, non está de acordo coa idea do abandono. Paira el, a teoría de Darwin explica moitas cousas, entre outras cousas, por que os organismos están tan ben adaptados ao medio en cada momento ou por que traballan as mans, pero, por exemplo, ve a necesidade doutro tipo de evolución que explique a natureza do xenoma ou a existencia de infinidade de copias de xenes ou de copias neutras dos xenes, “non é a selección natural de Darwin”. Con todo, ao ensinar por primeira vez a evolución nas escolas, di que a teoría de Darwin é un bo punto de partida, porque ese é o núcleo.
A evolución non é predicible e non asegura a súa duración
Pódese dicir que foi a I Prosa Científica organizada pola EIE. Congreso S. J. Gould quixo difundir a mensaxe. Dixo que podemos tentar explicar e comprender os feitos da historia da vida, pero que nunca os podemos anunciar, nin nós nin o resto dos seres vivos. Era previsible que un asteroide golpease a Terra e os dinosauros desaparecesen? Até entón adaptáronse moi ben e estaban ben adaptadas ao medio, pero isto non lles asegurou a súa duración. Por iso, afirmou, entre outras cousas, que, segundo a teoría máis aceptada da actualidade, se o asteroide que provocou a desaparición dos dinosauros non chocase coa Terra, os dinosauros aínda estaban aquí e os mamíferos seguiriamos sendo pequenos. Esta crenza reafirmouse tamén no diálogo, pero ao falar de si iso non é una predición, ri e “Bo, si… nunca pode estar seguro, pero nos 130 millóns de anos que estiveron aquí, só desapareceron 65 millóns de anos, adaptáronse moi ben e non vexo razón para que desaparecesen. Non se pode dicir seguro, claro.”, respondeu.
Entre Darwin e o equilibrio tácito mencionamos tres diferenzas significativas ou destacadas. A primeira pode ser una escala temporal. E a este respecto, o primeiro problema é o da escala xeolóxica temporal. E é que á xente resúltalle difícil comprender esta escala, “os profesionais tamén cometemos erros constantemente, porque sempre o medimos coa escala da nosa vida, cunha lonxevidade de 70-80 anos. É imposible pensar en termos de millóns de anos”. Por exemplo, considera que o equilibrio tadun non é una teoría de cambios bruscos, senón una teoría de como traballa a especiación (como se crean novas especies co illamento dos grupos, separándoas do grupo de orixe e evolucionando). “Dado que esta especiación pode ser milenaria, os cambios no equilibrio tácito tamén poden parecer extremadamente lentos, tan lentos como no gradualismo, pero si recorremos a datos xeolóxicos e vemos que una especiación concreta abarca 3.000 anos, isto é un cambio brusco”.
A segunda diferenza pode ser a do punto de vista, xa que a miúdo a evolución de Darwin interprétase como una adaptación a un obxectivo, a unha direccionalidad ou a unha mellora… “A mellor, pero só na contorna local, una mestura típica que a xente fai moitas veces”. Darwin fala de desenvolverse e cre que a xente se equivoca porque a xente veo como una mellora na historia da vida, pero en realidade non é iso. “Trátase unicamente dunha teoría sobre a mellora da adaptación á contorna próxima, que non esixe necesariamente un cambio. A evolución de Darwin non ten direccionalidad ou predecibilidad, é simplemente adaptarse á contorna máis próxima (no tempo e no espazo). Se o tempo arrefríase os animais pódense moldear, pero logo pódese volver amornar…, non poden predicir a longo prazo”.
Con todo, respondeu que non ten ningunha dificultade paira comprender se isto é algo difícil paira a xente, ou si non é un pequeno cambio respecto ao enfoque clásico. Cre que temos unhas tradicións sociais moi duras e encántanos ver a historia da vida como algo progresivo e predicible, e que nos vexamos como líderes do desenvolvemento, claro. “Non é una dificultade natural, eu creo que é emocionalmente difícil”.
Como terceira diferenza mencionamos o número e natureza dos taxones. En moitas ocasións, a nosa percepción é que os taxones cambian de menos a máis e máis evolucionados na perspectiva clásica. “Bo, … nun tempo extremadamente amplo, bastante atrás e empezando por bacterias, pero non en 500 millóns de anos. En 500 millóns de anos temos os mesmos modelos básicos”. Tamén estaban cordados desde o principio, “polo menos desde o principio dos animais complexos”. O número de filmes tamén é o mesmo. “(…) Hoxe en día hai máis especies, hai máis tipos de animais, pero os mesmos filumes principais evolucionaron boa da época Cámbrica, coa excepción dos briozoos, que apareceron na época ordobicial (seguinte ao Cámbrico). Polo demais, todos os filums apareceron moi cedo na historia da vida”.
Por último, e deixando un pouco de lado o tema do equilibrio tácito, mencionamos a Burgess Shale. Foi un lugar importante nas investigacións de Gould. Pero, claro, a maioría non a coñecemos e pedimos aos que non somos paleontólogos que nos conten onde está e que ten. Empezou a encomiarse dicindo que está en Canadá e que é un lugar moi bonito, pero o importante é o que se conservou alí. “Normalmente nos rexistros de fósiles só se atopan cunchas e fragmentos duros, e non se aprecia o grao de diversidade real da fauna acuática. Pero Burgess Shal ten rexistros despois da aparición dos primeiros seres vivos en todos os filums de animais, e como as partes brandas están moi ben conservadas, pódese apreciar a diversidade real. Por iso é importante”.
A evolución de Darwin: un bo punto de partida paira entender o equilibrio taidado
Despois duns anos, case todo o mundo aceptou esta teoría e hoxe en día conta con entusiastas seguidores. Con todo, Gould e Eldgredg publicaron fai uns 25 anos a teoría do equilibrio taid. Esta teoría non nega una evolución lenta, pero afirma que na historia da vida producíronse interrupcións de velocidade moito máis rápida e que practicamente todos os tipos de vida complexos xurdiron desde o principio.
Home ao que lle gusta ver as cousas en directo
Falamos da cova de Altamira, porque sabemos que quería ir a ela. Explicounos que nunca estivo nunha cova. Que todos os amigos dixéronlle que é marabilloso, que é una experiencia fermosa, pero que ela nunca estivo.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
