Luzatu eta luzatu puskatu gabe

Urdanpilleta, Marta

Ingeniaritzan doktorea

Apurtu gabe berrogeita hamar aldiz luzatzen den materiala... polimerikoa ote da? Posible al da metalek ere horrenbesteko deformazioa jasatea? Horrelako metalak, izan, badira, eta superplastiko deritze.
Luzatu eta luzatu puskatu gabe
2006/01/01 | Urdanpilleta, Marta | Ingeniaritzan doktorea
(Argazkia: E. Carton)

Belgikan bada txiste zahar bat nederlandarrei buruzkoa; txanpon batetik tiraka asmatu zutela kablea esaten dute, hala lortu zutela egitea Amsterdamdik Rotterdamerainoko lehen kablea. Argi dago txistea gehiegikeria bat dela, ez baitago hainbeste luzatzen den metalik. Hala eta guztiz ere, batzuen diruzaletasuna alde batera utzita, harrigarria da zenbat luza daitezkeen hainbat material metaliko.

Material metaliko gehienak % 50 eta % 100 bitartean luzatzen dira, luzera bikoizteraino gehienez, baina ez denak. Material batzuk askoz gehiago luza daitezke, % 200 eta % 1.000 bitartean. Eta berunez eta eztainuz egindako aleazio bat % 7.000 luza daiteke, hau da, hirurogeita hamar aldiz luza daiteke aleazio hori. Pentsa dezagun aleazio horrekin egindako postreko koilaratxo bat dugula; bada, aldi berean bi aldeetatik tira eginez gero, 10 metroko luzera hartuko luke. Ez da harritzekoa material horri superplastiko deitzea.

Superplastiko hitzak adierazten du, hain zuzen, material horiek ikaragarrizko ahalmena dutela luzatzeko. Metalak izanda ere, tenperatura-tarte jakin batean 'oso bigunak' dira, eta tentsio txiki bat nahikoa dute luzatzeko. Normalean, materiala urtze-tenperaturaren erditik gora luzatzen da errazen. Adibidez, nikel-aleazioak 1.300 ºC inguruan du urtze-tenperatura, eta 950 ºC-an du superplastikotasun handiena.

Metalak mikroskopikoki aztertuta, ikusten da nola gertatzen den fenomeno hori. Gogora dezagun oro har material metalikoak polikristalinoak direla, hau da, kristaltxo txikiz osatuta daudela. Kristaltxo bakoitzaren barruan, atomoak periodikoki ordenatuta daude. Kristaltxo horien tamaina asko aldatzen da egitura metaliko hori sortzeko moduaren arabera: metal batzuek kristaltxo mikroskopikoak dituzte, beste batzuek milimetrotako edo zentimetrotako tamaina dute, azkenik, metal-puska batzuk monokristalak dira, hau da, pusketa osoa kristal bakarra da.

Nikel-aleazio superplastiko baten irudia, mikroskopio elektroniko batez egina.
M. Urdanpilleta

Bada, superplastikoetan kristaltxo horien tamaina txikia da, mikra batzuk bakarrik (mikra bat milimetro baten milarena da), eta kristalen txikitasun horretan dago luzatzearen gakoa: deformazioan zehar kristalak ez dira handitzen. Gogoratu metala berotu egin behar dela jokabide superplastikoa izateko, eta, oinarrizko fisikak dioenaren arabera, berotze horrek zabaldu egiten ditu kristaltxoak, handiago bilakatzen ditu. Baina horrelakorik ez da gertatzen metal superplastikoekin, egitura mikroskopikoak eutsi egiten baitio, nolabait, kristalaren tamainari.

Kristaltxoen tamaina ez da aldatzen materiala luzatzean, baizik eta kristal horien tamaina eta posizioa aldatzen da. Gainera, normalean, material bifasikoak dira, konposizio kimiko ezberdina duten bi kristal-motak osatzen baitute metal superplastikoa. Azkenik, badaude beste faktore batzuk, beharbada teknikoagoak: adibidez, kristalek angelu handian biratzeko ahalmena izan behar dute.

Aplikazio industriala

Material metaliko gehienak % 50 eta % 100 bitartean luzatzen dira, luzera bikoizteraino gehienez, baina ez denak.
G. Roa

Bazegoen material horien beharra industrian, industria aeronautikoan, bereziki. Alor horretan, titanio, aluminio eta nikelezko aleazioak erabiltzen dituzte batez ere, eta konformazio superplastikoa eta difusioko soldadura konbinatzen dituzte, morfologia konplexuko piezak ekoizteko. Bi prozedura horiek konbinatuz, piezak operazio bakar batean lortzen dira, eta, hala, materialaren kostea gutxitu eta ekoizpen-denbora murrizten da, teknika arruntekin konparatuta. Lortutako piezek gainazaleko bukaera aparta daukate, eta oso arinak dira. Hala ere, teknika horrek desabantailak ere baditu, adibidez, hasierako materiala garestia dela eta bukatutako piezen lodiera ez dela uniformea.

Modu asko dago superplastikoekin lan egiteko; puzte-konformazioa izeneko teknika erabiltzea da beharbada arruntena. Prozedura horrek beira-puztearen tankera dauka: tresna estanko batean, molde baten ondoan dagoen xafla superplastiko batean argon gasa sartzen da presio ez oso handian, eta xaflak moldearen forma hartzen du. Industrian ohikoak dira presio izugarria egiten duten makinak, baina metal superplastikoak tratatzeko nahikoa dira 10 megapascal, hau da, presio atmosferikoa ehun aldiz, gutxi gorabehera.

Presio handia behar ez izateak ez du esan nahi aldiuneko prozesua denik. Metal-zati bat luzatzeko, tenperatura egokienera berotu eta minutu asko behar izaten dira, orduak batzuetan. Beraz, prozedurak interes industriala izateko, deformazio-abiadurak- ahalik eta handiena izan behar du, ekoizpen-denbora gutxitzeko. Abiadura horretan ere eragin handia izaten du kristaltxoen tamainak. Oro har, zenbat eta txikiagoak izan kristaltxoak, orduan eta deformazio-abiadura handiagoa dute. Beraz, metal superplastikoaren ezaugarri mikroskopikoak oso garrantzitsuak dira material hori tratatzeko garaian. Material espezifikoak dira oso, egiteko zailak, eta, ondorioz, garestiak.

Material superplastikoak industria aeronautikoan erabiltzen dira batez ere.
artxibokoa

Industrian, askotan, difusioko soldadura erabiltzen da konformazio superplastikoarekin batera. 1960ko hamarkadan hasi zen zabaltzen, eta gaur egun batez ere industria aeronautikoan, nuklearrean eta espazioko teknologian erabiltzen da. Prozesu horretan, material superplastikoaren difusioa eragiten da bi material berdinen edo desberdinen artean, neurrizko presioa eta tenperatura altua ezarriz. Ondorioz, deformazio makroskopiko txiki baten ondoren, bi piezek bat egiten dute. Loturaren kalitatea hobea izan dadin, presio txiki bat eman dakioke gasari.

Euskal Herrian

Mota askotako geometriak lor daitezke teknika honen bidez. Konformazio industriala deformazioaren ordena-gailu-simulazioekin konbinatuta, aplikazio ugari garatzen ari dira gaur egun, eta parametro guztiak gero eta hobeto kontrolatzen dira. Euskal Herriko enpresetan ere erabiltzen da teknologia hau. Adibidez, Zamudioko Parke Teknologikoan dagoen ITP enpresa aeronautikoak abioien motorrak ekoizten ditu konformazio superplastikoaren bitartez, eta I+Gn ahalegin handia egiten du arlo horretan.

Superplastikotasunak bide luzea du egiteko oraindik.
artxibokoa

Superplastikotasunaren etorkizunak interesgarria dirudi, eta, deformazioaren parametroak hobeto kontrolatu ahala, gero eta aplikazio gehiago sortuko dira. Abiadura handiko superplastikotasunak ere itxaropena sortu du. Agian, garatu ez diren tekniketan aplikatzerik ere izango da etorkizunean. Egia esan, superplastikotasunak bide luzea du egiteko oraindik.

44
Historia pixka bat
Izugarri luzatzen diren metalen fenomenoaren erreferentziak topatzeko, atzera egin behar da historian. Oso atzera, gainera. Izan ere, gaur egun zalantzan dago antzinako artseniko-brontzeak, Brontze Aroan Turkian erabilitakoak, eta Damaskoko altzairuak material superplastikoak ote ziren edo ez -K. a. 300. urtetik aurrera hedatu ziren biak-, baina izan litezke.
Aro modernoan, XX. mendera joan behar da gaur egun superplastikotzat hartzen ditugunen berri izateko. Fenomenoa 1912an deskribatu zuten zientzialariek lehen aldiz, eta 1945 aldera zabaldu zen superplastikotasun terminoa.
1934ko lan famatu batean, Pearson-ek frogatu zuen superplastikotasuna existitzen zela, Bi-Sn eutektiko bat aztertuz (aurretik beste lan batzuk ere bazeuden, adibidez Jenkins-ena). Eutektiko hitzak, hain zuzen ere, erraz urtzen dena esan nahi du grezieraz.
Material hura % 1.950 luzatu zen. Baina luzatzearen datua baino interesgarriagoa da beste datu bat, alegia, lehen aldiz artikulu hartan proposatu zela hura azaltzeko mekanismo posible bat: ale-mugako labainketa, hain zuzen ere.
Azalpen mikroskopikoa
Metal superplastikoetan ez ezik, gainerakoetan ere garrantzi handia dute deformazio-mekanismoek. Oro har, deformazio-mota arruntena, neurrizko tenperaturan, dislokazio-mugimendua da.
Dislokazio bat zer den jakiteko, alfonbra batekin irudika dezakegu: alfonbra astun bat mugitzeko, komenigarriena ez da alde batetik tira egitea, baizik eta alfonbran 'uhintxo' bat sortzea eta uhin hori alfonbraren alde batetik bestera mugitzea. Hala, alfonbra pixkanaka-pixkanaka mugitzen da, eta lana askoz arinagoa da.
Metalaren barruan, antzeko mekanismo bat erabil daiteke metal barruko kristaltxoak mugitzeko, eta, azken batean, deformazioa eragiteko. Kristala -eta, beraz, metala- deformatzeko, errazena ez da kristalaren plano oso bat bat-batean mugitzea, baizik eta 'akats' bat sortzea kristalean eta 'akats' hori kristalaren alde batetik bestera mugitzea, alfonbraren uhinaren moduan. Mekanismo horren bitartez, kristaltxoek deformazioa jasaten dute eta luzatu egiten dira, baina kristaltxo batzuen eta besteen artean 'zuloak' agertzen dira, eta, ondorioz, pitzadurak eta barrunbeak sor daitezke metalean.
(Argazkia: G. Roa)
Deformazio superplastikoan, ordea, deformazio-mekanismorik garrantzitsuena ale-mugako labainketa dela uste da. Kasu horretan, kristaltxoak bata bestearen kontra labaintzen dira, materialaren itxura asko aldatu gabe.
Eredu erraz bat erabiltzearren, kristal bakoitza nukleo gogor batek eta muga bigun eta likatsu batek osatzen dutela pentsa dezakegu. Labainketa gertatzen denean, mugak jasaten du deformazio handiena (dislokazioen bidez), eta nukleoa ez da asko aldatzen. Horrela, pitzadurak, eta, beraz, hausturak, nekezago agertzen dira, mugak saihestu egiten dituelako barrunbeak neurri batean. Ulertzen da, beraz, ale-tamainaren garrantzia: zenbat eta ale txikiagoa, orduan eta ale-muga gehiago, eta, hortaz, labainketa gehiago aleen artean (eta superplastikotasun handiagoa).
Fenomeno horren adibide ezagunenak metalikoak badira ere, beste material-mota askotan ere aurkitu da portaera superplastikoa; adibidez, zeramiketan, matrize metalikoko material konposatuetan eta intermetalikoetan.
Esperimentu erraz bat
Ez da beharrezkoa material garestia eta sofistikatua erabiltzea portaera superplastikoa ikusteko: giro-tenperaturan egindako esperimentu erraz batekin ederki ikusten da. Zirkuitu elektrikoetan soldatzeko erabiltzen den eztainuzko hariak balio dezake horretarako (hariak konposizio zehatz hau izan behar du: % 60 eztainua, % 38 beruna eta % 2 kobrea). Milimetro bateko diametroko hari batean, errotuladore batekin bi marka egiten dira, eta hariari 250, 480 eta 900 gramoko masak eskegi. Kontuz egin behar da korapiloa: haria asko tolesten bada korapiloan, tentsioa hor kontzentra daiteke, eta, ondorioz, haria puntu horretatik hautsi daiteke, behar baino lehen. Denborarekin, bi marken arteko tartea nabarmen handitzen da.

Artikulu honen egileak, Marta Urdanpilletak, superplastikotasuna ikertzeko tesia egin du, ITP eta CEIT zentro teknologikoen elkarlanaren bitartez.

Urdanpilleta, Marta
3
216
2006
1
042
Materialak; Ingeniaritza
Babesleak
Eusko Jaurlaritzako Industria, Merkataritza eta Turismo Saila