Mirando ao mar
Debemos ao mar as precipitacións do noso planeta, a auga potable, o clima tépedo, una gran parte da alimentación e una gran parte do osíxeno que respiramos. É un recurso fundamental paira a vida na Terra. Pero o seu estado de saúde é cada vez máis grave e as propias Nacións Unidas marcaron como obxectivo paira 2030 a xestión prudente e sustentable do océano. “A nosa civilización está a quedarse sen tempo paira evitar o declive absoluto da saúde dos océanos”, afirma o Informe Xeral de Ciencias Mariñas publicado pola UNESCO. A acidificación, a plastificación, o quecemento, a eutrofización e a contaminación da auga son, a día de hoxe, algúns dos problemas máis graves do mar. A súa xestión sustentable sitúanos ante moitas das nosas contradicións e limitacións.
Nacións Unidas afirmou que coñecer ben o océano é un dos grandes retos científicos da humanidade neste momento. “Non esquezas que a vida naceu no mar”, explica Ibon Cancio Uriarte, biólogo da Estación Marítima de pé Plentzia. “Pasou 4.000 millóns de anos vivindo no mar, a diferenza do que ocorre na terra, e a súa biodiversidade é impresionante”. Esa diversidade é invisible paira nós, pero hai millóns de especies sen identificar.
“Nesta enorme diversidade, os organismos enfróntanse constantemente: producen compostos de oposición, moitos deles de gran interese médico. Por exemplo, os microorganismos mariños apenas sabemos nada, pero esta gran biodiversidade converteu ao mar nun lugar de gran capacidade farmacéutica. Onde está orientada a industria biotecnológica? Dunha vez por todas debe centrarse no mar paira buscar futuros antibióticos, probióticos e antioxidantes, entre outros.”
O océano é tamén un lugar de gran capacidade enerxética. A corrente do Golfo, por exemplo, move a auga amornada do Golfo de México ao Atlántico Norte. Ten una profundidade de 100 m e una anchura de 1000 km: Caudal de 80 millóns m3/s. É dicir, 300 veces o fluxo do Amazonas. Outras moitas formas desta capacidade enerxética son a forza das ondas, as mareas, os gradientes térmicos, os gradientes de salinidade, o vento… “A enerxía oceánica podería producir o 10% da enerxía que consome a Unión Europea, e agora estamos a xerar só o 0,4%, una parte moi pequena da súa capacidade. Mentres tanto, seguimos fornecendo combustibles fósiles e enerxía nuclear”, explica Jesús María Branco Ilzarbe, enxeñeiro da UPV e investigador de enerxía mariña.
Tamén ofrece importantes recursos minerais. O problema é que só o 5% do fondo mariño está mapeado. “Portugal, por exemplo, é un dos territorios máis grandes do mundo. Ten pouca terra, pero o fondo mariño é enorme, desde o Portugal continental até Azores e desde alí até Madeira. Se coñecesen o seu fondo mariño, poderían obter enormes recursos”, explica Cancio.
Esta prosperidade dos recursos oceánicos é, con todo, a que nos levou en moitos casos a explotalos desproporcionadamente e xestionalos de forma non sustentable. Coñecer ben o funcionamento do océano e a súa vida é una das claves paira una xestión sustentable. Coa declaración dos anos 2021-2030 como Década do Mar, a UNESCO quere impulsar o desenvolvemento das ciencias do mar.
“Os vascos vivimos á beira do mar, pero no que respecta á investigación, vivimos de costas ao mar”, afirma o físico Ganix Esnaola Aldanondo. Investigador en Oceanografía Física na UPV. “Á marxe da pesca, e máis aló dos recursos enerxéticos extraíbles do mar, non estivemos demasiado orientados ao mar. En comparación con outros países, a comunidade de investigadores traballando no mar é moito menor, en moitos casos no cociente 1:100”.
“A verdade é que coñecemos mellor a Lúa que o mar”, afirma Ibon Cancio. Só hai que fixarse en EE.UU., que ten o 50% da súa propiedade baixo a auga, pero que inviste 1.600 veces máis en explorar o espazo que en explorar o océano.
En ciencia, todo o que brilla non é ouro
“Aínda que pareza mentira, uno dos maiores problemas paira investigar o mar é o dos datos”, explica a oceanógrafa de AZTI, Eider Andonegi Odriozola. “Hai un gran conflito. Sobre todo nos países do sur de Europa é habitual non querer compartir datos. Hai una especie de tabú. Paira nós é un grave problema paira investigar as dinámicas dos ecosistemas, xa que é imposible que cada instituto estude todos estes datos”.
“Eu non se que é, que é a falta de cultura na distribución de datos ou que é”, afirma Esnaola. Paira estudar a superficie do mar necesita datos de satélites. “Por prexuízos, normalmente espero ter problemas coas axencias de EEUU, pero son moito máis fácil acceder aos datos da NASA que da Axencia Española de Meteorología”.
A UNESCO afirmou que é fundamental crear un sistema de información oceánico compartido e aberto. É máis, realizou una solicitude pública paira compartir recursos de investigación e fortalecer redes de colaboración. Na súa opinión, será imprescindible cambiar a arquitectura da ciencia oceánica mundial paira alcanzar os obxectivos marcados paira esta década.
Non todos os países dispoñen dos mesmos recursos paira a investigación. “Boa parte do mar é de todos —di Cancio—, pero a súa investigación e explotación está en mans dunhas poucas nacións, só de quen dispoñen de recursos paira iso”. Os intereses rexionais tamén son diferentes: En Asia existe una gran tendencia á tecnoloxía e enxeñaría mariña, en Europa a comprender a relación entre o océano e o clima, en África a satisfacer a alimentación e a saúde humana.
Chamada á implicación de todas as ciencias
O mar é un sistema socio-ecolóxico complexo que esixe una visión integral dunha xestión sustentable real. Desta maneira, a UNESCO fixo un chamamento a todas as áreas científicas para que se orienten ao mar: físicos, sociólogos, biólogos, enxeñeiros, economistas, médicos…
“Temos que aprender a traballar todos xuntos —di Andonegi—. Non só científicos, senón outros axentes do mar: pescadores, surfeiros, administración, institucións públicas… Fíxache na nosa realidade: cando nos xuntamos coa administración, cada axente ten o seu obxectivo e xorden conflitos, non nos sentamos na mesma mesa. Non discutimos xuntos. Iso non pode seguir así”.
“É máis, creo que hai que implicar a toda a sociedade. Necesitamos una sociedade formada”, explica Cancio. Esnaola tamén se suma: “A explotación salvaxe dos recursos mariños non cesará ata que a sociedade non o demande con forza. Reivindicando cambios ou non consumindo produtos procedentes dunha determinada forma de explotación… A casuística é ampla pero necesaria”.
Principais retos de investigación
De face á década, Cancio, Andoni, Esnaola e Branco reflexionaron sobre os principais retos de cada área de investigación.
Cancio ve un gran reto na observación dos ecosistemas mariños: “Temos que introducir ferramentas xenómicas na investigación mariña. Temos que crear observatorios xenómicos que nos ensinen como están a cambiar os ecosistemas mariños, en que medida estamos a perder a biodiversidade e que reforcen a investigación e a explotación sustentable dos recursos biotecnológicos mariños, sobre todo dos microorganismos”.
Andonegi mirou ao sector pesqueiro desde unha perspectiva crítica: “Temos que mellorar o modelo de xestión da pesca. Cando se analiza o estado dos stocks de peces e establécense cotas de pesca, só se observan efectos a curto prazo: canto se pode capturar para que o ano que vén mantéñase a biomasa. Ademais, a xestión céntrase nunha soa especie. Non se analiza a influencia do aumento das capturas desta especie noutras especies relacionadas coa mesma. Por exemplo, hai que saber como afectará o aumento das capturas de anchoa aos predadores. Poden reducir drasticamente o contido en graxa dos predadores e reducir a súa capacidade nutricional”. Andoni ten claro: “Xestión a nivel de ecosistema que teña en conta as relacións tróficas completas. Ademais, o cambio climático expúxonos grandes retos na mesa redonda. Os movementos de especies cambiarán a pesca”.
Esnaola fíxase na oceanografía física. Usando imaxes de satélite, investiga que ocorre na superficie do océano. “Os científicos non sabemos que pasa por abaixo. Nesta década será clave comprender ben toda a estrutura vertical do océano”. Sentaría una base sólida paira o futuro, comprender ben a circulación termohalina, a circulación de correntes e nutrientes e, en xeral, todos os procesos que condicionan a dinámica do océano.
A tecnoloxía da enerxía das ondas e as mareas segue nos seus inicios. “Paira desenvolver máis necesitamos coñecer ben o funcionamento interno das ondas e mareas e un modelo atmosférico sólido. De feito, as ondas orixínanse pola acción do vento, que as dirixe nunha ou outra dirección. O seu coñecemento fluidodinámico é un dos grandes retos deste tipo de tecnoloxía paira esta década”, cre Branco.
Por outra banda, o recurso enerxético mariño máis desenvolvido é a forza do vento. “Os grandes aeroxeradores que actualmente se instalan no mar non teñen nada que ver cos que se instalaban hai apenas cinco anos. En tamaño aumentaron moito: Son xa pas de 100 metros de lonxitude. Ademais, algúns están fixados ao fondo do mar, pero outros son flotantes. As estruturas flotantes han aumentado considerablemente a posibilidade de desenvolver parques mariños”, explica Branco.
Antes os aeroxeradores colocábanse moi preto da costa, xa que a enerxía obtida nos mesmos debe ser transportada até o punto de consumo. “Este problema vaise superando xa cos novos esquemas de axuste eléctrico, os cables submarinos e os barcos capaces de transportar estas plataformas. Agora, uno dos retos é coñecer mellor as características do mar lonxe da costa e elaborar bos modelos matemáticos de vento en alta mar paira identificar os mellores emprazamentos paira a localización dos aeroxeradores”.
Esnaola deu importancia a ser capaz de comprender e predicir os cambios que se producirán no clima e o océano nas próximas décadas: “Non imos instalar una estrutura de captación de enerxía das ondas que poida danar o medio ambiente si non estamos seguros de que será aproveitable nos próximos 50-100 anos. É dicir, que non só servirá paira 20 anos, e que polos cambios que se aveciñan non terá rendibilidade”, afirma Esnaola.
“Cando implantamos este tipo de estruturas aínda temos que traballar moito paira minimizar o seu impacto na flora e fauna oceánica —reflexionou Branco—. Por exemplo, para que os animais poidan migrar sen causar molestias a máquinas tan grandes. Estamos a colocar estruturas xigantes e o son que producen as turbinas desorienta a moitas especies. Nas universidades de Noruega e Dinamarca está a estudarse como interacciona o soar de quenllas, baleas ou focas con estas estruturas paira ver como poden recibir una sinal de “aquí hai una estrutura e non é perigoso”. Pero paira iso necesitamos saber como entenden os animais a través do soar.Necesario. Se non, introduciremos estruturas xigantes no mar sen saber como van actuar”.
Os investigadores tamén teñen o reto de imitar a biomimética dos animais mariños. “No caso das quenllas, non se entende de onde salgue a enorme forza que lles produce cando teñen que atacar ou fuxir. Só mirando os músculos non pode aparecer. Debemos entender a hidrodinámica, que só pode explicarse polo movemento das microespículas superficiais. Traballamos con AZTI e a UPV paira imitar as espículas das quenllas. Servirá paira facilitar o movemento e hidrodinámica destas xigantescas estruturas que introducimos no mar”.
Esperando protocolos
Máis aló da investigación, a UNESCO viu a necesidade de profundar na relación entre investigadores e xestores e mellorar os mecanismos de coordinación. Doutra banda, o traballo que se realiza nesta década debería ter o seu reflexo na lexislación. “É de esperar que nesta década as Nacións Unidas vaian acordando varios protocolos”, explica Cancio. O anterior foi a década da biodiversidade e asináronse varios protocolos. Aprobouse o Protocolo de Kartagena, relativo aos organismos modificados xeneticamente, e o Protocolo de Nagoya, que indica que se alguén toma recursos xenéticos doutro país e obtén un beneficio económico, parte dese beneficio económico debe devolverse ao territorio de orixe.
“Espero que este tipo de proxectos vaian xurdindo na década do mar. Por exemplo, o protocolo de Nagoya ten un gran baleiro nas mareas sen xurisprudencia, xa que dous terzos do mar non ten ningún propietario. Quen se ocupará de preservar a súa biodiversidade? Todos os seus beneficios están a alcanzar territorios ricos con recursos paira iso. Necesitamos Nagoya 2.0”.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
