Eguneroko martxak ez digu gehienetan pentsatzeko astirik ematen. Nahikoa lan izaten dugu eginbeharrei erantzutearekin; eta zenbaitzutan, gainera, hurrengo egunerako utzi behar izaten ditugu, egunak dituen hogeita lau orduak ez baitira aski izaten eginbehar guztiak burutzeko. Gauza bera gertatu zitzaien iazko UEUren udako ikastaroetan Iruñean elkartu ziren kimikariei: 24 ordutan oharkabean erabiltzen ditugun konposatu kimikoak eta kimika aztertzera elkartu ziren, baina orduak falta zituztela konturatu ziren, hain da zabala aztergaia! Dena dela, kimikak gure eguneroko bizitzan duen garrantzia berresteko parada izan zuten. Eta orain, esperientzia hori guri helarazi nahi digute, ea gu ere horretaz jabetzen garen.
Kimikari-talde batek
eguneroko kimika edo bestela esanda, 24 ordutan oharkabean erabiltzen
dugun konposatu kimikoak eta kimika aztertu ditugu Udako Euskal
Unibertsitateak, UEUk, bere zilarrezko ezteiak zirela eta Iruñean
antolaturiko 25. ekitaldian. Iraganak etorkizuna du izan da
bertan erabilitako lema. 1996/97 ikasturtean landu eta garatu genuen ideia;
horretarako mintegi iraunkorra osatu genuen eta gure artean galdera bat
plazaratu zen: nola heldu gaiari, hau da, zenbat konposatu kimiko desberdin
erabiltzen ditugu egun arrunt batean? Nola bana eta deskriba genitzazke
horien ezaugarri kimiko-fisikoak era erraz batez? Non aurkitu honi buruzko
bibliografia? Gaiaren ildo nagusia edo ardatza definitzeko eta, noski, horrelako galderei erantzuna emateko bilera-pare bat behar izan genituen eta noraezean ibiltzeko arriskuan geundenean, gutako bati burmuinean argia piztu zitzaion: zergatik ez diogu egun arrunt bateko gure jarduerari so egiten eta hau hizkera kimikoz deskribatzen? Zehatzago eta mugatuagoa egiteko, ohetik altxatzen garenetik berriz oheratu arteko tartea ezarri genuen eta konposatu kimikoak eta kimika hasi ziren azaltzen, hasieran apalki eta gero arrapaladan. Goazen bada, kontaketa hura gogoratzera, konposatu kimikoen izenak soilik aipatuz, ez egitura kimikoak ezta formulazioak ere. Inbentarioa Ohean gaudenean arropa
erabiltzen dugu, hau da, zuntz naturalak, kotoia esaterako, edota zuntz
sintetikoak, hala nola poliesterrak, poliamidak... Hauek aztertzeko, zuntzak
makromolekulak direla kontuan hartu beharko genuke eta polimerizazioei
esker lortzen direla. Halaber, makromolekulak direla eta, polibinilkloruroa,
poliestirenoa edo poliuretanoa sintetikoki ekoizten direla konturatu ginen,
baina egon badaude naturalak diren beste batzuk, zelulosa esaterako (paperak).
Horrela multzo bat definitu genuen: makromolekulen multzoa, hain zuzen.
Ohetik altxatu eta
gero, seguraski, garbiketari ekingo diogu guztiok, ura, xaboia, gela,
hortzorea, xanpua, eta abar erabiliz, hain zuzen ere; hau da, azido koipetsuen
gatz sodikoak erabiliz. Ondoren kosmetikoak, koloniak, alkoholetan disolbaturiko
esentzia-olioak, ezpainak koloratzeko argizari bereziak, ilea apaintzeko
henna moduko koloratzailea..... Beraz, detergenteak eta kosmetikoak ere
landu behar genituela ohartu ginen. Hurrengo jarduera
gosaria izan zitekeela aipatutakoan urduri jarri ginen, zer zetorkigun
gainera jakinda: edozein elikagai, gutxienez, karbono-hidratoz, gluzidoz
eta lipidoz osatuta dago eta hauek gure metabolismoan oxigenoarekin erre
egiten ditugu energia eta abar eskuratzeko. Hau guztia, jakina, elikagaien
kimika da. Baina hau ez da dena, zeren gosaria berotzeko agian butanoa
edo hiri-gasa edo ikatza erabiliko baitugu; hau da, energia ere erreakzio
kimikoei esker eskuratzen dugu. Beste batzuek, berriz,
bitrozeramikak edo berogailu elektrikoak erabiliko dituzte. Beraz, energia
nondik eskura daitekeen ere aztertu beharra zegoela ikusi genuen. Katilu bat edo beirazko
edalontziren bat ere erabiliko genuen, edota zilarrezko goilara; eta material
ez-organikoen multzoa gure aurrean zabaldu zen. Gosaria aipatu eta
hurrengo jarduera aipatzerakoan desadostasunak azaldu ziren, desberdinak
garelako, zorionez: gora polidispertsitatea! baina guztietan agertzen
ziren kimika eta konposatu kimikoak.
Batzuek kalera irten
nahi zuten apurtxo bat, itota zeudelako eta haizea hartzera joan nahi
zutelako. Hauek oxigenoa kontuan hartu behar genuela esaten hasi ziren
eta berehala ozonoa, klorofluorokarbonoak, CFC-ak, euri azidoa, poluzioa,
berotegi-efektua etorri zitzaizkigun burura; nolabait esateagatik, atmosferaren
kimika delakoaren gaia jorratu behar genuela adostu genuen. Honetan ari
ginela, poluzioa gora eta poluzioa behera, batzuk egarritu eta ura etorri
zitzaien burura, ur-tratamendua, oxigenoaren eskaera biologikoa, hondakin-urak
eta abar ere landu behar zirela aipatu zuten. Kutsadura, poluzioa
eta antzeko hitzak, batez ere gas- eta likido-egoerakoak, aipatzen ari
ginen bitartean, egoera solidoan horrelakorik gertatzen ote zen galdetu
zuen batek eta berehala beste zerrenda luze bat zabaldu zen gure aurrean.
Esate baterako, zer gertatzen da biodegradaezin diren plastikoekin? Eta
ur-botilen PVC-arekin, kautxuz egindako autoen gurpilekin, edo gaur egun
etengabe hedatzen ari diren material konposite berriekin? Konpositeak
eta polimeroak, azken finean, oso antzekoak direnez, denak batera lantzea
erabaki genuen. Baina hemen, Euskal
Herrian noski, ezin ditugu, zoritzarrez, lindano eta antzeko pestizidak
aipatzeke utzi eta beraz, egun erabiltzen diren pestizidak, belar-hilkariak,
ongarri nitrogenodunak, eta abar ere eguneroko inbentario honetan sartu
behar dira. Orain arte egindako
konposatu kimikoen zerrenda kimikoki lantzea oso neketsua izan zitekeela
sumatu ondoren, batek buruko mina zeukala eta ea norbaitek aspirina bat
bazeukan galdetu zuen; bai aukera! zeren gure artean zeuden kimikari organikoek
ez baitzuten egokiera hori alferrik galdu. Farmakoak, printzipio aktiboak,
drogak (euskaraz droga eta ingelesez drug izendapenak oso kontzeptu zabala
dauka), pilulak, jarabeak... den-dena kimika organikoarekin lotuta zegoela
adierazi ziguten, eta konposatu kimiko hauetariko batzuk egunero erabiltzen
ditugula ere bai, alkohola adibidetzat. Beste azpimultzo berri bat zabaldu
genuen ea azido azetilsalizilikoarekin buruko mina baretzen zen.
Ez dut ondo gogoratzen,
baina uste dut zerrendatze-lan honetan bero-bero geundenean, norbaiti
bere erloju elektronikoak pick-pick-pick seinalea eman ziola eta elektrokimikariak
zuri-zuri jarri zirela. Egunen batean, erreakzio kimikoei esker lortutako
energia elektrikoa erabiliko ez bagenu ez dakit zenbat erloju, irrati,
kalkulagailu eta antzeko gailu geratuko liratekeen geldirik. Beraz, pila
alkalinoak, bateriak, efektu fotoelektrikoa eta landare berdeen fotosintesia
ere redox prozesuak dira eta egunero-egunero erabiltzen ditugu. Eguna aurrera joan
da eta neka-neka eginda gaudenez ohera joateko ordua ailegatu dela konturatzen
gara, beraz, argia amatatu eta
Argia! Fluoreszenteak edo wolframiozko
bonbilak edo neon gorria edo sodio horiak kimikari esker ikusten ditugu,
hain zuzen ere. Nolabait esateagatik, argiaren kimika. Laserrak, su artifizialak,
ipurtargiak, poxpoluak, kandelak erreakzio kimiko eta konposatu kimikoei
esker ikus ditzakegu; beraz, hor ere landu beharko genuke. Argia amatatu eta
gero oraindik ezin dugu lorik hartu, egunean zehar erabiltzen ditugun
konposatu kimikoen eta kimikaren irudiak etengabe ari baitira pasatzen
gure burmuinean. Eta horien artean gure zilarrezko eraztuna, edo urrezko
belarritakoak, edo karea, pintura, porlana ikusten ditugu. Azkenean loak
hartzen gaitu eta bihar arte. Ikastaro honetan,
dibulgazio-mailan kokatuta, egunero erabiltzen ditugun konposatu kimikoak
eta kimika aipatu eta beren ezaugarri kimiko-fisikoak landu nahi izan
ditugu, hain zuzen ere, kimika eta konposatu kimikoen garrantzia agertarazteko.
Halaber, Estatu Batuetako datuak erabili baino, ahal izan dugun neurrian,
Euskal Herrikoak eskuratu nahi izan ditugu, hemengo irudiak, arazo ekologikoak,
eta batez ere konposatu kimiko hauek ingurugiroan sortzen duten eragina
landuz. Ikastaroa aipaturiko gai guztiak lantzeko laburregia geratu zaigula
aitortu behar dugu. Dena dela gauza batzuk, agian deigarrienak, azpimarratu
nahi nituzke:
Penaz, agian, energia
berriztagarriei dagokienez parke eolikoa behin eta berriro aipatua izan
genuen, baina bertara joateko txango bat antolatzea ezina gertatu zitzaigun.
Hala ere, batek esaten
zuenez zeozer laga biu datorren urterako. Emandako ikastaro
hau unibertsitateetako lizentziatura-ikastaroetan sartu ahal izan da norberak
aukera libreko kreditu gisara. Artikulu hau amaitzeko,
ikastaro hau gauzatu ahal izateko emandako laguntzagatik eskerrak eman
nahi nizkieke Udako Euskal Unibertsitatekoei. |