Xenética ao servizo do medicamento
Progenika, una das empresas do Parque Tecnolóxico de Zamudio, traballa no campo do medicamento personalizado e o seu director científico, Diego Tejedor, explica en que consiste esta nova rama do medicamento. En palabras de Tejedor, "non buscamos un tratamento paira cada paciente, senón que, dentro de una determinada enfermidade, distinguimos o grupo ao que pertence o paciente paira poder dar o mellor tratamento en función das súas características xenéticas".
E é que, segundo o genotipo, hai persoas que, por exemplo, teñen máis predisposición que outras paira volver desenvolver o cancro tras un tratamento. Ou o propio medicamento pode ser beneficioso paira algunhas persoas, pero non é efectivo paira outras. Así, a separación inicial destes pacientes implica invención preventiva, mellores tratamentos e evitar efectos secundarios. Tejedor lembra que con todo iso redúcense os custos dos servizos sanitarios.
Un exemplo é o caso do tamoxifeno utilizado paira o tratamento do cancro de mama. Segundo explica Tejedor, o 70% dos cancros de mama considéranse estrógenos positivos, sendo a principal chave paira o seu tratamento a obstrución da actividade dos estrógenos. Paira iso, un dos fármacos máis apropiados é o tamoxifeno, que se asocia aos receptores de estrógenos que conteñen as células cancerosas, evitando así que os estrógenos engánchense a elas e favorezan a proliferación celular.
Con todo, algúns pacientes (ao redor do 30% de todos os cancros de mama) son resistentes ao tamoxifeno, segundo a encima que transforma o tamoxifeno en enoxifeno. En pacientes cunha determinada variante desta encima non se produce esta transformación, sendo o enoxifeno a forma efectiva do tamoxifeno, que impide a reprodución do cancro. Por iso, os pacientes que teñen este genotipo da encima en concreto non se benefician do tamoxifeno.
Pois ben, un test diagnóstico desenvolvido por Progénica, chamado B-PHARMAchip, revela o genotipo desta encima. Así, a partir de una simple mostra de sangue ou saliva, o médico pode saber desde o principio se lle convén o tamoxifeno ao paciente ou si pode recibir outro tratamento mellor. Ademais, un mesmo chip serve paira predicir a resposta á quimioterapia, xa que identifica outra característica xenética asociada.
Ao alcance de todos
Segundo Tejedor, o obxectivo de Progenika é crear ferramentas diagnósticas que sexan útiles nas enfermidades máis comúns e que sirvan ao maior número de persoas. Neste sentido, Progenika desenvolveu un test de diagnóstico de hipercolesterolemia familiar, LIPOchip.
"Todos coñecemos a persoas con exceso de colesterol en sangue. Non todas estas persoas teñen as mesmas características xenéticas, e unhas teñen máis risco de sufrir problemas cardiovasculares graves que outras", explica Tejedor. E explica por que: "Algúns deles teñen una mutación no xene que codifica o receptor que extrae as lipoproteínas da circulación sanguínea. Como consecuencia, o colesterol vaise acumulando nos vasos sanguíneos, o que provoca aterosclerosis e enfermidades cardiovasculares, aínda sendo mozas. Detectar esta mutación é fundamental paira a prevención".
Paira iso, o test LIPOchip é un test que permite identificar a estas persoas e diferencialas daquelas que presentan un colesterol elevado debido a outros factores (dieta inadecuada, pouco exercicio físico, fumar...). "Normalmente estes últimos adoitan ter suficiente con recuperar hábitos de vida saudables paira reducir o colesterol. Pola contra, as persoas con hipercolesterolemia familiar requiren un tratamento específico paira as que é moi importante realizar un diagnóstico precoz".
Con todo, á hora de elixir os obxectivos, Progenika non ten en conta que sexan útiles unicamente paira enfermidades que afectan a un gran número de persoas; Tejedor precisou que tamén é necesario un tratamento paira esta enfermidade: "Non nos parece ético traballar no diagnóstico dunha enfermidade sen tratamento".
Pon un exemplo: "Por exemplo, neste momento, desgraciadamente, aínda non hai un tratamento eficaz paira curar o Alzheimer, polo que paira nós non ten moito sentido deseñar un test que diga quen ten un risco elevado de alzheimer, xa que a persoa que o soubese non podería beneficiarse deste diagnóstico. Con todo, si os tratamentos están dirixidos á hipercolesterolemia familiar, cancro de colon ou de mama, as nosas ferramentas son útiles ao médico paira saber que tratamento convén a cada paciente e prever a evolución da enfermidade".
A partir de necesidades clínicas
É máis, á hora de deseñar novos produtos se parte das necesidades clínicas. "LIPOchip foi o noso primeiro test diagnóstico e, neste caso, a federación española de pacientes e un equipo médico propuxéronnos una ferramenta de diagnóstico da hipercolesterolemia familiar. E o mesmo pásanos no campo da farmacogenética, os clínicos dinnos as súas necesidades e nós tentamos ofrecer una solución", explicou Tejedor.
Neste sentido, falou moi positivamente sobre a ferramenta desenvolvida paira identificar aos grupos sanguíneos e aumentar a seguridade das transfusións de sangue, o BLOODchip. Paira a distribución deste chip, Progenika alcanzou acordos con Grifols, una das empresas máis potentes do ámbito sanitario a nivel internacional, e con Novartis en Estados Unidos. Paira Tejedor, a consecución destes acordos reflicte o seu interese polos servizos sanitarios. O propio Grifols estimou que a venda de BLOODchips nos próximos 5 anos alcanzará os 50-100 millóns de euros.
O punto de partida tamén foi una necesidade clínica: "Os líderes europeos que traballaban en xenética de grupos sanguíneos reuníronse connosco paira desenvolver este produto. E como sempre o facemos, despois continuamos en contacto durante todo o proceso. Dalgunha maneira, os clínicos son os nosos colaboradores ao longo de todo o proxecto e finalmente convértense en clientes".
ADN e anticorpos
Aínda que teñen diferentes aplicacións, os chips que desenvolveu Progenika son basicamente iguais. Todos son chips de ADN. "Tamén podiamos utilizar o ARN", explica Tejedor, "pero o ARN ten una gran variabilidade dependendo de cando se toma a mostra. Por iso sempre utilizamos o ADN e con el facemos todos os tests".
Por tanto, sobre un anaco de vidro colócase o ADN sintético sobre o que se coloca o ADN do paciente. "Previamente hai que realizar una amplificación de determinadas secuencias de ADN do paciente, é dicir, copias de partes de interese paira o diagnóstico que se unen ou non ao ADN sintético que se atopa sobre o cristal". Onde e como se asocian o ADN, é posible coñecer a variedade xenética que presenta o paciente.
Na empresa Proteomika, pertencente ao grupo Progenika, traballan con proteínas e anticorpos. "Na nosa sociedade, as enfermidades autoinmunes están a aumentar considerablemente, como a artrite reumatoide, o lupus eritematoso... Nelas, o sistema inmunológico dos pacientes actúa contra o seu propio corpo, sendo responsables uns moduladores que activan o sistema. Una delas, moi importante, é una molécula chamada TNF. Este factor activa as nosas células paira pór en marcha a resposta do sistema inmunológico. Por tanto, moitos dos tratamentos paira facer fronte a este tipo de enfermidades están orientados ao bloqueo desta molécula. E paira iso utilízanse anticorpos", explica Tejedor.
Con todo, estes anticorpos causan problemas, xa que ás veces o corpo considéraos arroz. Produce entón una resposta inmune contra eles que deixa de ser eficaz. Ademais, Tejedor considera que o problema é tamén económico, xa que estes anticorpos son medicamentos moi caros porque son complexos de producir e teñen que superar normativas estritas. Estes medicamentos son sufragados polo sistema sanitario, pero algúns pacientes poden non ser eficaces e o médico non se dá conta ata que transcorran 6-8 meses desde o inicio do tratamento. Ademais, en lugar de mellorar, o paciente empeora.
Paira solucionar esta situación, Proteomika desenvolveu un kit que permite identificar e medir a concentración de anticorpos administrados como medicamentos na circulación sanguínea do paciente e comprobar se o corpo do paciente puxo en marcha una resposta inmunitaria a este medicamento, é dicir, se ten un anticorpo contra o medicamento.
Baixo o nome de Promonitor pódese coñecer o efecto do tratamento sobre o paciente. Se o médico observa que a concentración de anticorpo administrado como medicamento diminuíu no sangue ou que o paciente está a producir anticorpos contra o fármaco, pode substituír o tratamento baseado en anticorpo por outro.
Tejedor quere deixar claro que moitos dos produtos que desenvolven son utilizados e pagos polos servizos públicos de saúde. Por exemplo, LIPOchip é gratuíto paira o paciente en 15 das 17 comunidades españolas e está subvencionado en países como Italia, Inglaterra, Alemaña ou Estados Unidos. O BLOODchip tamén é pago polos bancos de sangue como complemento ás probas que realizan. E Promonitor, pola súa banda, é moi interesante paira os laboratorios hospitalarios, xa que o anticorpo contra a molécula de TNF é un medicamento moi caro, polo que ademais de ofrecer un mellor servizo ao paciente, permite aforrar diñeiro.
Progenika é un dos grandes equipos de medicamento personalizado, pero non o único. E no futuro serán aínda máis, porque o sector está a crecer. Con todo, Xenoma España e a Fundación Prospectiva Industrial e Tecnolóxica OPTE realizaron un estudo sobre o estado do medicamento personalizado, advertindo da existencia de diversas carencias en tecnoloxía, rede de servizos sanitarios, coñecemento do persoal clínico e aspectos éticos e legais. O medicamento personalizado avanzará a medida que se fortalezan.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
