Galileanos no máis alto, a pesar dos catrocentos anos
Júpiter e o catro grandes satélites que rodean a Júpiter pódense ver cuns simples prismáticos. E é que non era moito máis que un prismático normal cando descubriu o dispositivo que utilizou Galileo en 1610. Desde aquel primeiro momento foron moi útiles paira o ser humano: axudaron a comprender a estrutura e funcionamento do universo e a determinar a velocidade da luz, entre outras cousas.
"Foi o primeiro sistema independente que coñeceu o ser humano", destaca o astrofísico da UPV, Santiago Pérez-Hoyos. É dicir, por primeira vez observouse a existencia de corpos que se moven independentemente da Terra. E este sistema foi moi utilizado, mesmo fóra da astronomía. Por exemplo, o XVII. Os mariños do século XX sabían que estaban tanto ao longo da Terra como ao longo destes satélites. "Paira iso utilizaron un sistema ideado por el mesmo", engadiu Pérez-Hoyos.
Debido á súa relativa envergadura, desde a Terra realizáronse numerosos estudos sobre estes satélites, que seguen realizando. Pero as achegas dos satélites galileanos disparáronse cando as axencias espaciais enviaron sondas até alí. "As primeiras sondas, Pioneer 10 e 11, e en especial Voyager 1 e 2, provocaron un cambio radical no noso coñecemento do sistema solar", explica Pérez-Hoyos.
Por exemplo, as sondas Voyager demostraron a presenza dos volcáns Ion e a súa enorme actividade xeolóxica. Ion ten volcáns moi violentos e montañas máis altas que o Everest. Todo iso nun satélite que representa una cuarta parte da Terra.
A elevada actividade xeolóxica deste tipo de pequenos satélites non se correspondía coas expectativas existentes. "Sempre pensamos que calquera corpo do espazo non podía ser una actividade xeolóxica. Pensamos que debían ter una certa masa e tamaño para que a súa enerxía interna fose o suficientemente grande como paira provocar a actividade", explica Jesús Martínez-Frías, geólogo planetario do Centro de Astrobiología do CSIC-INTA. Con todo, os satélites galileanos demostraron que non ten por que ser así, e que corpos pequenos como Io poden ter una actividade volcánica si reciben de fóra a enerxía necesaria.
Neste caso, a fonte de enerxía externa é, en gran medida, a propia Júpiter. A súa gran masa provoca una enorme forza mareal en Ion. Como consecuencia, Io se deforma un pouco a medida que vira ao redor de Júpiter. Ao deformarse, os compoñentes de Io, as rocas e os anacos de xeo freganse entre si, xerando calor durante as friccións e provocando os volcáns.
Ademais de Júpiter, existen outros factores que aumentan a forza de marea. Uno deles é o peculiar sistema de gravidade formado por Io, Europa e Ganímedes. Non viran de calquera xeito e todos afectan a todos. Dise que están en resonancia, é dicir, na resonancia 1:2:4. Isto significa que Ganimedes, o máis afastado de Júpiter entre o tres, dá dúas voltas a Europa durante o tempo que tarda en dar una volta e Io, o satélite máis próximo, dá catro voltas.
Europa, candidata a indicios de vida
A gran forza mareal non só afecta a Io, senón que tamén se ve influenciada en Europa. A superficie de Europa é brillante e moi plana, o que suxire que as medicións realizadas tamén indican que ten case xeo na superficie. "Con todo, é posible que o xeo local non teña nada que ver co que temos na Terra", sinalou Martínez-Frías. A temperatura en Europa é de -160 ºC no ecuador e de -210 ºC nos polos. Nestas condicións, o xeo é tan duro como o granito e en relación co xeo hai una xeoloxía complexa en Europa: "En definitiva, o xeo é outro mineral e, nestas condicións, produce una actividade volcánica denominada criomagmatismo: hai volcáns, pero o magma que salgue dos volcáns non é como o de aquí, de silicato, senón de xeo", afirma.
As observacións realizadas en Europa suxiren que baixo esta superficie de xeo tamén hai compoñentes relacionados co xeo. Como ocorre en Ion, Europa tamén está influenciada pola forza mareal, polo que os expertos creen que é moi probable que en Europa haxa un gran océano de auga líquida que se funda ao fregarse entre si.
Esta idea vese reforzada polas gretas que se observan na superficie europea: "Son moi interesantes porque indican que o satélite ten actividade geodinámica", explica Martínez-Frías. Ademais, as sondas aproximadas han detectado a presenza de sales en Europa mediante espectrómetros. "A presenza de auga, sales e actividade geodinámica nun determinado lugar fai pensar que é posible que haxa certa vida en Europa", precisou.
Ganímedes e Calisto á sombra dos demais
Uno pola súa gran actividade, pola súa espectacularidade, e o outro polo seu firme candidato a ser vivo, Io e Europa acaban asumindo a atención dos expertos. Así, Ganímedes e Calisto quedáronse ao carón, a pesar de ser os maiores satélites galileanos. "Nesta familia de catro familiares, dous teñen un protagonismo enorme, o que non significa que os demais non sexan interesantes, pero non se presta suficiente atención a eles", argumentou Martínez-Frías.
"E é posible que Ganimedes sorpréndache", engadiu. E é que Ganimedes tamén pode ter un mar de auga líquida baixo a superficie. Pero non está tan claro, porque os modelos de Ganimedes non están tan elaborados como os europeos. Parece, con todo, estar a maior profundidade que en Europa. Ademais, é o único satélite do seu campo magnético entre os galileanos, con materiais de distinta textura ou estrutura na súa superficie, orbitando xunto aos outros dous en resonancia, etc. É dicir, a pesar de que saíu perdendo á hora de establecer prioridades, en Ganimedes non cabe dúbida de que hai algo que analizar.
Se a pesar das súas peculiaridades Ganimedes non atraeu aos investigadores cara a si, imaxina onde está Calisto nesa lista de prioridades. Calisto está cheo de cráteres, o que indica que ten una superficie moi antiga. Por tanto, a pesar da actuación xeolóxica, esta non sería suficiente paira a remodelación da superficie. Ademais, non está en resonancia con outros e, en caso de ter auga líquida, estaría máis dentro que Ganímedes.
No futuro, en Europa
Entre Io e Europa é sen dúbida a segunda favorita dos científicos. E parece que seguirá sendo así nos próximos anos. E é que os científicos non parecen querer perder a oportunidade de saber si hai vida en Europa, se existiu ou si ten condicións paira estar nunca.
Así, NASA, ESA Europea e JAXA Xaponesa están a traballar conxuntamente paira sacar adiante a misión EJSM/Laplace que estudará Europa e Júpiter en particular. "Están nas últimas fases de aceptación da misión e están a facer moita forza as axencias", explica o astrofísico Pérez-Hoyos.
Nesta misión coñecerán moitos máis detalles de Europa. Aínda terán un reto que superar: Chegar ao pretendido océano europeo, é dicir, penetrarse no interior de Europa. Pero este obxectivo aínda está moi lonxe.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
