O “caqueo” das redes sociais, alternativas e fediverso
Fálase moito da “cacharreo” (enshittification en inglés) ou da perda de calidade que cada vez son máis os servizos e produtos da rede. As redes sociais non están libres deste fenómeno, e moitos dos seus usuarios están a buscar alternativas, polo que tamén se lles están ofrecendo novas oportunidades. A maioría delas, con todo, teñen o mesmo problema que outras: son servizos centralizados que ofrecen as grandes empresas con ánimo de lucro. A verdadeira alternativa son as redes sociais descentralizadas con protocolos abertos que xorden do voluntarismo ou do asociacionismo; un fediverso que xa existe e coñecemos desde hai tempo.
A perda progresiva de calidade que se está producindo nas plataformas e ferramentas online denominouse enshittification que pode traducirse como “cacaze”. Nun primeiro momento, ofrecen servizos de alta calidade para atraer aos usuarios, despois dirixen os seus esforzos cara aos clientes empresariais para aumentar a súa rendibilidade e, finalmente, centran a súa atención na maximización dos beneficios dos accionistas e empeoran considerablemente a experiencia dos usuarios e clientes empresariais. Cítanse numerosos exemplos desta cazaría, e seguro que nós tamén notamos a deterioración en: Airbnb, Amazon, Facebook, Google search, YouTube, Uber...
O embutido das redes sociais
As redes sociais, por suposto, non se libran desta deterioración. Na creación destes servizos creados para levar as relacións sociais ao mundo virtual, construímos a nosa rede de contactos, conectándonos cos nosos coñecidos da vida real, coñecendo a xente nova ou seguindo a xente famosa. E a través da chamada liña do tempo, de forma cronolóxica, recibiamos a información das mensaxes publicadas pola nosa rede de contactos e nós dabámoslles a coñecer. Á fin e ao cabo, era como baixar á praza ou á taberna a estar e conversar cos nosos familiares, amigos e coñecidos, pero no ciberespazo.
Co tempo, con todo, todas estas redes sociais (Facebook, Twitter, Instagram, TikTok...) substituíron esta liña cronolóxica temporal polo contido determinado por un algoritmo. Este algoritmo está pensado para mostrar o contido que, supostamente, pódenos interesar, pero en realidade, o seu obxectivo é que poidamos estar o máximo tempo nestes servizos.
Para iso, xa non só móstrannos o contido das nosas redes de contacto, senón que, pola contra, a maioría do seu contido pertence a persoas ás que non seguimos. Seguindo coa comparación de saír á antiga rúa, é coma se os descoñecidos viñesen continuamente a tirarnos os seus sermóns. E móstrannos os contidos máis polémicos, xa que demostraron que son os que xeran dependencia. Doutra banda, tamén nos mostran numerosas publicacións personalizadas.
Talvez a rede social que estivo facendo o peor sexa Twitter (hoxe X), especialmente desde que Elon Musk comprouna. Para reducir as perdas, o 80% dos traballadores foron despedidos, incluídos os que se dedican á moderación, o que supuxo un incremento das contas falsas, bots, mensaxes de odio, acoso, conxelación ou peche de contas inxustificadas... Musk tomou moitas decisións controvertidas que non gustaron á xente, e a actitude que mostra nas súas tweets tamén provocou que moitos usuarios prefiran marcharse. Meta, pola súa banda, rexeitou a moitos usuarios europeos das redes sociais de Instagram e Facebook en xuño, dicindo que utilizaría as mensaxes dos usuarios (textos e imaxes) para adestrar os seus sistemas de intelixencia artificial (aínda que finalmente se retirou debido á presión dos reguladores).
Creación de novas “alternativas”
Fronte a estes éxodos de usuarios, nos últimos dous anos creáronse redes sociais alternativas. Os máis coñecidos, probablemente, serán BlueSky e Threads, que teñen a forma e as funcionalidades de Twitter, e que foron creados coa intención de substituílo. Threads pertence á empresa Meta e BlueSky é un creador de Twitter creado por Jack Dorsey (aínda que actualmente xa non está na empresa).
Con todo, polo menos é dubidoso que estes últimos sexan alternativas reais, xa que teñen o mesmo problema que outras redes sociais, que é a empresa que está detrás deles. Ademais, no caso de Threads, a propia empresa de Facebook e Instagram, fundadora de Cambridge Analytica e outros casos escandalosos (onde os datos dos usuarios recolléronse sen o seu consentimento e utilizáronse para a propaganda política, como nos procesos electorais gañados por Donald Trump e Brexit). É posible que estas novas redes sociais compórtense nun primeiro momento mellor que as demais, diferenciándose delas para conseguir usuarios, pero se as empresas están detrás, gañando no mercado, seguro que non tardarán en gañarse.
Doutra banda, o fotógrafo Zhang Jingna creou Cara para protexer aos artistas da actitude doutras redes sociais cara á intelixencia artificial. Esta rede social pretende protexer aos verdadeiros artistas (fotógrafos, debuxantes...) en dous sentidos: por unha banda, non admitindo o contido xerado a través da intelixencia artificial, e por outro, impedindo que o seu contido se utilice para adestrar sistemas de intelixencia artificial. O primeiro obxectivo é principalmente por medio da moderación, xa que non é fácil distinguir automaticamente o contido xerado a través da intelixencia artificial mediante o uso da intelixencia artificial. Para o segundo obxectivo, os buscadores e scrapers pon a etiqueta “NoAI” (non para a intelixencia artificial) ao contido, pero como é voluntario, tamén utilizan a ferramenta Glaze. Esta ferramenta introduce pequenas modificacións nas imaxes, duns poucos píxeles, cambios que os seres humanos non podemos notar, pero que din que son moi confusos para os sistemas de intelixencia artificial, e que si se usan para adestrar estas imaxes, os resultados empeoran (polo menos para os sistemas actuais; non está claro si nun futuro esas proteccións van seguir funcionando).
Con todo, de momento, parece que ningunha das novas alternativas apuntadas alcanzou un número elevado de usuarios ou actividades, ou polo menos nun gran número de países, e comparables ás doutras redes. Aí está o problema da masa crítica, porque as redes sociais son para comunicarnos, con quen nos comunicaremos si non hai moita xente e si todo o mundo está noutro lugar? No caso de face, ademais, parece que pasaron moitos artistas, pero non usuarios comúns, e como os artistas utilizan as redes sociais para dar a coñecer e promocionar o seu traballo, como o van a conseguir sen audiencia?
Fediverso
A alternativa real existe moito antes que as creadas nos dous últimos anos: o fediverso. A palabra “fedibertso” é un portmanteau ou combinación das palabras “federado” e “universo”, que designa un ecosistema formado por redes sociais que se comunican entre si a través dun protocolo estándar aberto. Este protocolo denomínase ActivityPub e, como o seu nome indica, é un protocolo para publicar actividades ou contido nunha rede social. Permite federarse con outras redes sociais que utilizan o mesmo protocolo para poder ver o contido dos usuarios doutras redes e compartir con eles o noso contido e poder intercambiar comentarios e respostas. En definitiva, o fediverso é unha rede social composta por unha gran variedade de nodos, nos que cada nodo ten os seus propios usuarios, regras e moderadores, pero todos os nodos están conectados.
A rede Mastodon é unha parte do fedibertso, un servizo de microblogging similar a Twitter pero descentralizado, e forma parte dela os nodos vascos Mastodon.eus e Jalgi.eus. Outra parte é a rede Pixelfed, un servizo descentralizado similar a Instagram, con nodo vasco Pixelfed.eus. Peertube é un servizo para publicar e compartir vídeos, como Youtube, que conta entre outros cun nodo en eúscaro Peertube.eus. E hai moitas redes sociais especializadas noutro tipo de contidos: para libros, BookWyrm/Paperjale.eus; para audio, Funkwhale/BaleaFunk.eus: para foros, Lemmy/Lemmy.eus...
Cada nodo de Fedibertso está xestionado por unha comunidade ou asociación que o protexe do cachorro. Mesmo no caso de nodos cunha empresa detrás, si vaise cara ao cestón, afecto a este nodo, non a todo o fediverso.
É certo que, aínda que para o conxunto de Fedibertso, o número de usuarios non se pode comparar co doutras redes sociais. Pero é significativo a influencia que tivo nas “alternativas” anteriormente mencionadas. De feito, en Threads hase implementado ActivityPub para que os usuarios de fedibertso poidan seguir aos de Threads e viceversa, pero moitos nodos de fedibertso decidiron bloquear a federación de Threads por considerar que a lonxitude sería prexudicial para o fedibertso (intereses empresariais, desequilibrios de tamaño, risco de fagocitación...). Doutra banda, aínda que a iniciativa BlueSky pertence a unha empresa e os xestores puxeron en marcha un único nodo, utiliza un protocolo aberto descentralizado (non é ActivityPub, senón o protocolo AT creado por eles) e, en teoría, pode crear novos nodos para federarse con eles. Está claro que o fediverso é un concepto cualitativamente moi diferente e por iso é importante que as novas redes sociais esfórcense por copiar algunhas das súas características para diferencialas das clásicas.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
