A enxeñaría como motor do desenvolvemento industrial en Euskal Herria
Como sabedes, a Escola de Enxeñeiros de Bilbao naceu en 1897 grazas á iniciativa da Deputación de Bizkaia e do Concello de Bilbao. Co obxectivo de consolidar o desenvolvemento industrial que se estaba producindo na zona do río Bilbao, xorde a necesidade dos Enxeñeiros, que deron resposta a esta demanda. A relación entre o desenvolvemento industrial da época e a escola resultou moi beneficiosa. Hai que sinalar que outros factores influíron directamente neste feito, como as materias primas autóctonas, a creación de capitais e a rendibilidade dos mesmos, o clima de paz xerado pola falta de participación española na Primeira Guerra Mundial, a presenza de profesionais cualificados en Deusto e na Escola Comercial de Bilbao e o dinamismo vasco
e paira o traballo… pero a creación da Escola de Enxeñeiros foi fundamental paira lograr ese desenvolvemento.
Pasaron cen anos e a pesar de que a situación externa é diferente ou a económica é distinta, as premisas seguen sendo útiles. En Euskal Herria xa non temos materias primas nin fontes importantes de enerxía. A nosa sociedade non é rural. Escaso peso do sector primario. Temos que traballar no desenvolvemento do segundo e terceiro sector. Agora, ademais, vémonos na necesidade de afrontar una nova situación, a competencia que se creará nos próximos meses cando entre en vigor a Acta Simple Europea.
As condicións de converxencia europea deseñadas en Maastricht serán moi duras si queremos subir aos primeiros vagóns do tren que partirá en 1996. O reto está encima. A resposta é inmediata pero posible. Mentres aquí estamos en plena efeméride de aniversarios, exposicións e xogos, os países da nosa contorna, que serán os nosos competidores máis próximos, prepáranse paira este esforzo.
Nun Consello de Ministros dos últimos tempos en Francia, cada ano decidiuse promover todo tipo de medidas paira a creación de 37.500 novos enxeñeiros. Isto supón duplicar o número de graduados actuais. O documento do Consello di textualmente: “O desenvolvemento industrial e o crecemento económico baséase en gran medida na capacidade de renovación de cadros técnicos e, especialmente, de enxeñeiros”. Lembrar que en España o número de graduados non chega ao 20% dos mesmos. Hai que dicir, con todo, que o Ministerio de Educación empezou a mostrar a súa preocupación por este tema e que pide que se formen máis enxeñeiros de primeiro ciclo.
Xa sabedes que Francia está a axudar a outros países a solucionar este problema. Nós, da Escola de Bilbao, grazas a un acordo transfronteirizo entre Aquitania e Euskadi, asinamos un acordo coa Cámara de Comercio de Baiona e estamos a impartir a un grupo de alumnos da Escola de Organización Industrial os estudos de Enxeñaría Industrial. O programa tivo un gran éxito e una boa acollida por parte das industrias francesas. Moitos deles cada vez teñen máis interese en España. Os franceses si se deron conta de que a Enxeñaría é o motor do desenvolvemento industrial e por tanto de toda a actividade económica.
Pero imos analizar os aspectos concretos que nos preocupan e a botar una mirada ao futuro que vén. Un futuro complicado pero moi interesante. A imaxinación e a profesionalidade serán fundamentais. Trátase dun reto atractivo e dunha época fascinante que merece a pena vivir. O elevado Déficit Público fai que a situación industrial sexa confusa. Isto supón establecer tipos de interese excesivamente elevados. Ademais, temos una moeda sobrevalorada, o déficit comercial é demasiado elevado, os beneficios dos empresarios reducíronse, os investimentos na industria hanse estancado e, por tanto, as posibilidades de estabilidade no desemprego e creación de novos postos de traballo desapareceron.
Como consecuencia dos acordos adoptados en Maastricht paira a converxencia europea, a debilidade xerada por esta situación acentúase cando a principios do próximo ano integrámonos no Mercado Único. Todo iso sitúanos ante o reto que debemos afrontar. Paira poder facer fronte ás dificultades que xurdan será imprescindible prever o futuro. Só se analizamos ben as nosas debilidades, deseñamos un bo plan de acción e somos capaces de traballar con ganas e sen desesperación, afrontaremos todas estas dificultades. Iso si, todos e todas, persoas e institucións, temos que actuar con xenerosidade nesta tarefa tan importante paira todos e todas.
A competencia que vén vai ser tremenda. Non só virá dos países que integran a Unión Europea. Teremos que competir tamén con Estados Unidos, Xapón, países do sueste asiático e países do centro e leste de Europa. Por outra banda, non só as empresas participarán nesta competición. Tamén participarán as Administracións do Estado e das Comunidades Autónomas, ofrecendo estruturas adecuadas e tratamentos especiais. Se imos responder a este reto, teremos un futuro así.
Paira impulsar a economía, os empresarios demandan constantemente á Administración una flexibilidade laboral, un tratamento fiscal máis adecuado, una redución do gasto público, una redución dos tipos de interese e una axilización da burocracia administrativa. Aínda que todos estes temas son moi importantes, non os vou a tratar aquí. Creo que se poden dar respostas en calquera momento, obtendo resultados inmediatos sen demasiado atraso.
Con todo, hai outras dúas condicións básicas que son imprescindibles paira poder empezar ben preparado a esta competición. Estas dúas condicións non poden ser atendidas de maneira gratuíta. Pola contra, a formación previa require un tempo longo e un esforzo continuado, pero os resultados non se verán a longo prazo. O primeiro requisito é ter acceso ás infraestruturas no seu sentido máis amplo. Infraestruturas paira o transporte de persoas e mercadorías (ferrocarrís, autoestradas, metro, aeroportos e portos marítimos), redes de telecomunicacións: redes de envío de datos e audiovisuais, redes de interconexión de computadores e outros computadores e bases de datos a distancia. O acceso ás redes enerxéticas tamén é necesario; a rede eléctrica, para que ofreza enerxía suficiente e económica. Rede de gas, plantas de gasificación, refinarías de petróleo, importación de carbón e acceso portuario.
O Goberno Vasco, as Deputacións Forais e os Concellos tomaron conciencia deste tema e desde hai tempo están a facerse grandes esforzos paira solucionalo.
A segunda condición imprescindible é a educación. Educación en todos os niveis educativos e en relación ao proceso de converxencia europea, especialmente no ámbito tecnolóxico (tanto a nivel de formación profesional como de enxeñaría). Sen dúbida, é imprescindible que os cidadáns aprendan e teñan cultos. E é que a nosa capacidade de convivencia baséase niso. Este requisito é imprescindible e creo que está ben exposto a nivel de EGB e bacharelato.
A nivel universitario teño maiores incertezas e ademais temos una nova formación profesional, tanto regulada, como ocupacional e de terceiro grao. O coñecemento das novas tecnoloxías é o activo inmaterial máis importante das sociedades industriais. Transmitir este coñecemento e formar a un amplo colectivo de mozos cunha formación tecnolóxica actualizada é o noso maior reto actual. Isto é o que empezaron a denominarse “Revolución do coñecemento” e non podemos perder esa guerra.
Analizarei as nosas carencias e tratarei de proxectar un modelo que facilite o progreso da nosa sociedade. Os nosos plans de estudo foron á vez xerais e enciclopedistas. Cada profesor ensina a súa materia e paira cada profesor o máis importante é a súa materia. Os estudos de ciclo longo teñen una duración mínima de 6 anos e pídese ao alumno que saiba “todo”. Ao finalizar a carreira ofrécese ao alumno a posibilidade de cursar o Máster de posgrao.
E por que non facer una segunda carreira complementaria? (como Economía ou polo menos Máster en Administración de Empresas). O alumno que vai superando todos estes obstáculos está moi cansado de aprender cuns 30 anos e disposto a traballar sen querer actualizar o coñecemento. E, paradoxalmente da sociedade actual, entón esíxeselle experiencia profesional e coñecemento de idiomas paira poder acceder ao seu primeiro emprego. Finalmente, se non puido elixir a empresa aos 50 anos, pode atopar un plan de reconversión e una xubilación anticipada.
Deseñamos un modelo educativo baseado no sacrificio persoal do ser humano, algo pouco eficaz e estimulante paira a sociedade.
Eu creo que os estudos deberían ser máis curtos. Programas con menos temas e estudos máis experimentais. A organización dos estudos debería ser cíclica e continua. Paréceme equivocado o desexo dalgunhas Escolas de Enxeñaría Técnica de prolongar os seus estudos. Si até agora a organización dos estudos baseouse no interese do profesorado, é hora de priorizar a racionalidade e, sobre todo, de buscar o aproveitamento do alumnado.
Os estudos de enxeñaría deberían deseñarse armónicamente, educando a un número crecente de alumnos nestes temas e deseñando un proceso integrador con gran repercusión social. Os primeiros ciclos dos estudos deberían ser sinxelos, accesibles paira moitas persoas. Nestes ciclos os alumnos recibirán una formación básica xeral e algún grao de especialización. Os estudos de investigación e laboratorio terían máis importancia que a mera teoría e a aplicación de problemas. Debe ser flexible, de forma que o alumno poida pasar dunha carreira a outra se o desexa. Fomentar o traballo e iniciativa persoal (consultas da biblioteca, realización de proxectos, entrevistas de tutorización) sen perder de vista a pasividade ás clases maxistrais. Por último, ofrecer prácticas en empresas, así como a posibilidade de aprender idiomas e asistir a Escolas de Enxeñaría no estranxeiro.
Paira tomar conciencia da dimensión práctica da realidade industrial, sería conveniente que antes de finalizar o primeiro ciclo e comezar o segundo, moitos alumnos traballasen durante un tempo (un ou dous anos) nunha empresa. A partir de aí pódense iniciar os estudos de 2º ciclo. Serían máis diferenciados, pero en dificultade progresiva recollendo a parte dos estudos básicos xenerais e avanzados. Este segundo ciclo de dous anos podería ser compatible co traballo da empresa e obtería o título de Enxeñeiro. Posteriormente, os estudantes que o desexen poderán finalizar a súa formación no grao de doutor.
Varias Escolas de Enxeñaría Técnica Estatal, apoiadas por Asociacións Profesionais, crearon una tensión insustentable que pode provocar o fracaso da reforma da Enxeñaría Técnica, tan importante paira o desenvolvemento económico futuro. Dúas afirmacións falsas son que os Enxeñeiros non se homologarán en Europa se non cursaron 4 anos de estudos” e “Coñecemento de especialidade en Enxeñaría Industrial (mecánica, electricidade, automática e electrónica, organización industrial, química, etc.) terminan no primeiro ciclo.
A homologación por créditos mínimos dos plans de estudos aplícase unicamente a aquelas carreiras de incidencia social directa, talles como arquitectura e ciencias da saúde (médicos, odontólogos e enfermeiras). Ademais de fuxir da uniformidade noutros estudos, preténdese fomentar una diversidade enriquecedora en Europa. O grao en enxeñaría pode obterse por vía estritamente académica ou mediante programas mixtos, baseados en estancias na industria e mesmo só por profesión.
Por outra banda, é adecuado organizar o coñecemento de carreiras especiais en dous ciclos continuos. Así estaban deseñados os estudos de 2º ciclo que duraban dous anos ofrecendo os seguintes títulos: Enxeñaría en Mecánica e Fabricación, Enxeñaría en Electricidade e Potencia, Automática e Electrónica
Enxeñeiro Industrial, Enxeñeiro en Química Industrial e Enxeñeiro en Organización Industrial.
Desta maneira dábase continuidade natural aos actuais estudos de Enxeñaría Técnica, dando continuidade ás especialidades existentes.
Cun máximo de 270 créditos, os alumnos que durante 3 anos realizarían estudos de Enxeñaría Técnica terían dúas opcións: preparar durante varios meses un Proxecto Fin de Carreira e realizar una estancia nunha adecuada industria dirixida desde a Escola. Ou pasar directamente ao segundo ciclo da súa especialidade paira completar 180 créditos máis.
Os alumnos que opten pola primeira opción obterían o título de Enxeñeiro Técnico e poderían traballar coa mesma atribución que teñen na actualidade. O alumno que decida dar continuidade aos estudos non tería que preparar o Proxecto de fin de carreira do primeiro ciclo e iniciaríase inmediatamente no 2º ciclo, finalizando co Proxecto de Graduado.
Varias Escolas Universitarias de Enxeñaría Técnica ampliarían os seus estudos establecendo especialidades de 2º ciclo adaptadas á industria local. Doutra banda, os estudos serían máis flexibles, ofrecendo diferentes opcións aos alumnos e ofrecendo a posibilidade de pasar dunha especialidade a outra.
Este proxecto flexible e armónico, que é una copia do deseño norteamericano, converteríase en dinamizador paira a nosa economía, xa que estimularía a formación de moitos mozos. Con todo, co obxectivo de manter os intereses corporativos dalgúns profesionais do ensino, toda esta reforma está a complicarse.
O profesional que traballa nunha empresa deberá actualizar os seus coñecementos en varias ocasións ao longo da súa vida profesional. O seminario, os cursos de posgrao, as reunións técnicas ou os temas de nova incorporación aos plans de estudos. Isto é só una visión normal da formación continua dun enxeñeiro. Imos alargar a formación que debe recibir o alumno ao longo de toda a súa carreira e vida profesional, e imos deixar de lado a tendencia a que nalgúns anos ese coñecemento recíbase dunha maneira que non poida ser liserizado.
Acompañemos este sistema co terceiro curso de formación profesional para que o alumnado incorpórese racionalmente ao sistema educativo e senta parte dunha única organización. Nas relacións entre os alumnos e as alumnas que cursaron nos mesmos centros (aínda que a formación inicial é diferente e optaron por acabar en diferentes fases por ter una titulación final diferente) non terían moito sentido as polémicas que existen actualmente entre Enxeñeiros e Enxeñeiros Técnicos e entre as diferentes Escolas e os diferentes Colexios Profesionais. Estes debates, que non nos levan a ningunha parte, superáronse hai tempo nos países avanzados e só supoñen un atraso económico e una perda social.
O ensino harmónica dos estudos require una organización coherente que sirva ao sistema. Paira o desenvolvemento deste proxecto propomos a construción da Universidade Tecnolóxica do País Vasco. Creemos que é un bo momento paira iso. E é que, por unha banda, están a piques de aprobar novos plans de estudo e doutra banda, paira facer fronte a esta “Revolución do coñecemento” que vén no ámbito técnico, temos que formar a moitos profesionais na enxeñaría. Necesitamos una universidade, descentralizada en 3 campus, socialmente arraigada e sensible ás necesidades e proxectos da sociedade, que non estea pechada na súa gaiola de cristal e que non estea obsesionada coa súa autonomía.
Se estamos a pedir esta solución en moitas ocasións, non é porque queremos ser privilexiados. Nin por comodidade, senón porque é a nosa responsabilidade. A nosa mocidade aínda é abundante. Até os 10 anos a pirámide non empeza a diminuír. Para que a nosa sociedade non retroceda debemos educar a esa mocidade no ámbito tecnolóxico. É hora e non temos tempo paira desperdiciala. Con esta axuda imos dar un salto cualitativo en sintonía cos países máis avanzados de Europa.
* Director da Escola Técnica Superior de Enxeñeiros Industriais e Enxeñeiros de Telecomunicación de Bilbao. 14 de abril de 1992 “Jose Mª. Tradución da conferencia organizada na Escola Politécnica de Mondragón “Arizmendiarrieta” no acto de entrega de diplomas aos alumnos que acaban de finalizar os seus estudos. Traducido por Elhuyar.Zu idazle
Zientzia aldizkaria
