Babes erradiologikoa... ezinbestekoa
Erradiazio ionizatzaileak
Erradiazio elektromagnetikoak bi multzo nagusitan sailkatzen dira: erradiazio ez-ionizatzaileak eta erradiazio ionizatzaileak. Bien arteko muga energia-maila jakin bat da. Erradiazio ez-ionizatzaileek energia-maila baxuagoa dute, eta erradiazio ikusgaia, izpi infragorriak, mikrouhinak eta irrati-uhinak dira. Erradiazio ionizatzaileek, berriz, energia-maila altuagoa dute, eta atomo-partikulak (alfa eta beta partikula-erradiazioak) zein elektromagnetikoak (izpi ultramoreak, X izpiak eta gamma izpiak) izan daitezke.
Gaur egun jakina da erradiazio ez-ionizatzaileek gorputzeko ehunak berotu egiten dituztela, baina ezin izan da frogatu osasunerako txarra izan daitekeen bestelako efekturik eragiten dutenik. Erradiazio ionizatzaileek, berriz, materia zeharkatu eta atomo mailako aldaketak eragin ditzakete.
Atomoak ehunen oinarrizko osagaiak direnez, atomoen aldaketek mota askotako kalteak eragin ditzakete ehunetan. Egia da ehunek beren burua babesteko ahalmena dutela (eguzki-izpietatik babesteko dugun melanina da horren adibidea), baina babes hori neurri baterainokoa da bakarrik; hortik aurrera kalte somatikoak eragin daitezke (erradiazioaren hartzaileak berak pairatzen duenean gaixotasuna) edo kalte genetikoak (geneetan mutazioak sortu eta ondorengoei eragiten zaizkienean gaixotasunak).
Erabilerak
Erradiazio ionizatzaileen erabilerak asko dira: erradiografiak egin, minbiziaren kontrako terapia egin, materialen lodiera, dentsitatea edo hezetasuna neurtu, sua detektatu, medikuntza-tresneria esterilizatu, izurriak akabatu, elikagaiak irradiatu, lurzoruak ongarritu, geologia-prospekzioetan geruzak aztertu edota datazio arkeologikoak egin, besteak beste.
Medikuntzarako erabilpenen artean, aski ezagunak ditugu X izpiak edo gamma izpiak; alabaina, beste teknika nuklear asko erabiltzen dituzte ospitaleetan. Aktibitate baxuko elementu erradioaktiboekin nahastutako konposatu kimikoak, adibidez, diagnosirako erabiltzen dira maiz: ‘isotopo markatzailea’ gorputzean injektatu ondoren, igortzen duen erradiazioari esker, isotopoaren mugimendua ikuskatzen dute medikuek ikertu nahi duten organoan, eta, horrela, haren funtzionamendua egokia den ala ez jakin dezakete.
Gorputzen ehunen lodiera, dentsitate edo konposizioaren arabera, modu desberdinean xurgatzen dira erradiazio ionizatzaileak gorputza zeharkatu ahala. Esaterako, hezurretan dagoen kaltzioak ehunetako uraren hidrogenoak baino masa atomiko handiagoa du. Desberdintasun horren ondorioz, X izpiek gure gorputza zeharkatzen dutenean, modu nabarmenagoan indargabetzen dira hezurretan eta, beraz, hezurren ‘itzala’ garbiagoa da X izpiko irudian. Erradiazioak zeharkatzen duen organoa lodiagoa denean ere, haren ‘itzala’ hobeto bereizten da. Beraz, erradiografietan ‘itzalek’ ematen digute barneko egiturari buruzko informazioa; erradiazioak gure gorputza zeharkatu ondoren, hezurrek edo bestelako organoek eratzen dituzten ‘itzalek’, hain zuzen ere.
Erradiazioen kalte biologikoak
Erradiazio ionizatzaileek, izaki bizidunen zeluletara iristen direnean, ondorio genetiko edo somatiko kaltegarriak eragiten dituzte. Kalte somatikoen kasuan, erradiazioaren hartzaileak berak pairatzen du gaixotasuna; kalte genetikoen kasuan, berriz, geneetan sortzen dira mutazioak eta ondorengoei eragiten zaizkie gaixotasunak. Efektuaren zenbaterainokoa irradiatutako zelula-motaren, xurgatutako dosiaren, esposizio-denboraren, erradiazioaren energiaren eta sartze-ahalmenaren araberakoa da.
Alfa erradiazioa ez da oso sarkorra. Beta erradiazioak, alfak bezala, zeharkatzen duen ingurunea ionizatu egiten du, baina hura baino askoz sarkorragoa da. X izpiak, berriz, oso sarkorrak dira eta organismoan kalte larriak eragin ditzakete (ehunak deuseztatu, azala erre, DNA kaltetu...). Eta, azkenik, gamma izpiak dira erradiazio sarkorrenak eta, beraz, arriskutsuenak.
Erradiazioek eragiten dituzten efektu biologikoak dosi baliokidearen bidez neurtzen dira eta horien unitatea sievert (SI) da. Jasotako dosiak altuak badira, kalteak berehalakoak izan daitezke. Dosi baxuetan, aldiz, kalteak epe luzeagoan ager daitezke.
Bi efektu-mota daude: estokastikoak eta ez-estokastikoak. Zenbait kasutan, erradiazioak egin dezakeen kaltea handituz doa dosia handitu ahala; efektu estokastikoen kasua da hori. Demagun loterian jokatzen dugula (‘saria’: minbizia, herentziazko gaitz bat ...); argi dago loteria-billete irabazlea (kaltea) eskuratzeko probabilitatea billeteak (dosia) erosi ahala handitzen dela, eta erosten dugun lehenengo billetetik hasita dugula irabazteko aukera. Aldiz, atari-dosi bat badago, hau da, atari-dosi horretara iritsi arte ez badago inolako kalterik eta, atari-dosi horretatik aurrera, dosia gehitu ahala, kaltea ere handitu egin badaiteke, efektu ez-estokastikoei buruz arituko gara.
Loteriaren adibidearekin jarraituz, kasu horretan ez dira hasiera-hasieratik erosten loteria-billeteak. Efektu ez-estokastikoei muga jartzea oso erraza da; izan ere, atari-dosi hori izango da muga. Efektu estokastikoei muga jartzeko, berriz, estatistikan oinarritu beharra dago. Lanpostu guztien arriskua dago estatistikoki neurtuta. Datu horiek ezagunak dira. Erradiazioekin erlazionatutako lanpostuen arriskua mugatzeko, beste guztien batezbestekoa egin da. arrisku hori erradiazio-maila jakin batekin lotzeko, Hiroshima eta Nagasakiko populazioetan egindako ikerketa estatistikoetan oinarritu dira.
Modu horretan mugatu da pertsona batek jaso dezakeen gehienezko erradiazio-maila. Hala ere, normalean maila horiek askoz ere baxuagoak izaten dira (bai mugak eta baita benetan jasotzen diren mailak ere). Dena dela, ez dago ebidentziarik dosi baxuetan kaltea sor daitekeenik.
Erradiazio ionizatzaileen kontra babesteko araudi berria
Babes erradiologikorako araudia hiru printzipiotan oinarritzen da: justifikazioa, optimizazioa eta mugatzea. Justifikazio-printzipioak dio erradiazio ionizatzaileetatik onura lortzea dela pertsona bat horien eraginpean jartzeko arrazoi bakarra. Bigarrenak, optimizazio-printzipioak, dosiak ahalik eta txikienak izan behar dutela dio; printzipio horri ALARA printzipioa ( As Low As Reasonably Achievable ) ere deitzen zaio. Eta, hirugarrenaren arabera, dosiak mugatu egin behar dira eta muga horiek araudietan gauzatzen dira.
Gai honen inguruko araudiak garatzeko, estatuek ICRP-k ( International Commission on Radiological Protection ) argitaratzen dituen nazioarteko gomendioei jarraitzen diete. ICRP babes erradiologikoaren inguruko espezialistak biltzen dituen nazioarteko lan-taldea da, gomendioak argitaratzen ditu, eta estatuek beren araudietan egokitzen dituzte gomendio horiek.
Orain atera berri den araudia ICRP-k 1991n argitaratutako gomendioetan oinarritzen da. Araudi berriaren bidez, gehiago mugatu dira dosiak, barneko dosiak kalkulatzeko eredu metaboliko errealistagoak egin dira eta erradioaktibitate naturala kontuan hartzen hasi dira. Baina hobetzerik ere badago, eta dosi kolektiboaren muga ahaztu barik, norbanako dosiak gehiago bereiztu beharra dagoela adierazi dute adituek. Publiko orokorrari buruz hitz egiterakoan, sinplifikaziora ez, baizik eta diferentziaziora jotzea ere gomendatu dute eta, gainera, ingurumenaren babesa ere araudian integratu beharko litzatekeela aipatu dute. Dirudienez, 2005erako gomendio berriak argitaratuko ditu ICRP-k.
Zer dira erradiazio ionizatzaileak?
Erradiazio elektromagnetikoak bi multzo nagusitan sailkatzen dira: erradiazio ez-ionizatzaileak eta erradiazio ionizatzaileak. Bien arteko muga energia-maila jakin bat da. Erradiazio ez-ionizatzaileak erradiazio ikusgaia, izpi infragorriak, mikrouhinak eta irrati-uhinak dira. Erradiazio ionizatzaileek , bestalde, materia zeharkatu eta atomo neutroak ionizatzeko ahalmena dute (atomoak oreka elektrikoa galduz), eta atomo-partikulak (alfa eta beta partikula-erradiazioak) zein elektromagnetikoak (izpi ultramoreak, X izpiak eta gamma izpiak) izan daitezke.
Alfa eta beta erradiazioak substantzia erradioaktiboak desintegratzean igortzen dira eta fisio nuklearrean beta erradiazioa ere askatzen da. Alfa erradiazioa bi neutroi eta bi protoi dituzten helio-nukleoez osatuta dago; beta erradiazioa, berriz, elektroiez osatuta dago. Medikuntzan, minbiziaren kontrako erradioterapia-tratamenduetan erabiltzen da beta erradiazioa.
Beste partikula-erradiazio garrantzitsu bat izpi kosmikoak dira. Espazioan hedatzen diren energia handiko partikulez osatutako erradiazioa da, nagusiki protoiz eta helio-nukleoz osatua. Lurreko atmosfera jotzean, oinarrizko partikulez eta gamma izpiez osatutako erradiazioa bihurtzen da. Lurrera heltzen diren izpi kosmikoen iturburu nagusiak Eguzkia eta galaxiaren erdigunea direla uste da.
X izpiak atomoaren barne orbitaletako elektroi bat atomotik irtenarazten denean igortzen dira (barneko hutsunea betetzera doan kanpo-geruzetako elektroiak igortzen ditu). Hutsa egindako hodietan (X izpien hodietan) eratzen dira eta erradiografiak egiteko erabiltzen dira nagusiki (medikuntzan, industrian, artean).
Gamma izpiek uhin-luzera txikieneko erradiazio elektromagnetikoa eratzen dute eta, beraz, energia handienekoa. Alfa eta beta erradiazioak bezala, material erradioaktiboen desintegrazioan eta material fisionagarrien fisioaren ondorioz igortzen dira. Erabilera nagusia medikuntzan dute, gammagrafian eta erradioterapian. Maiztasun handiko gamma erradiazioa supernobetatik edo beste galaxia batzuetatik Lurrera iristen diren izpi kosmikoen artean zati txiki bat da.
Erradiazio ionizatzaileen eragina bizian
Erradiazio ionizatzaileek aldaketak eragiten dituzte bizidunen ehunetan, eta zelulak kaltetu edota akabatu egin ditzakete. Esposizioa nahikoa handia bada eta, beraz, zelula-kopuru handia kaltetzen bada, efektua azala erretzetik kaltegenetiko edota kaltelarriagoak sortzera ere hel daiteke. Minbizia garatzeko arriskua ere areagotzen du erradiazioen aurrean egoteak.
| Eta gure inguruan, zer? Gaur egun, erradiazio ionizatzaileak sortzen dituzten 110 instalazio daude Euskal Autonomia Erkidegoan. Horien artean medikuntzarako instalazioak (erradioterapia, medikuntza nuklearra eta kobaltoterapia), industriakoak (batez ere siderurgian eta metalurgian diharduten enpresetan) eta ikerketa eta hezkuntzarako unibertsitateetako laborategietan daudenak dira aipagarrienak. Apirilean Eusko Jaurlaritzak eta CSN-k ( Consejo de Seguridad Nuclear ) sinatutako akordioaren arabera, Gasteizko gobernuak instalazio erradioaktiboak ikuskatzeko, ebaluatzeko, materialak kontrolatzeko eta garraiatzeko eta ingurumenaren zaintza erradiologikoa egiteko ardura du. Gai honen inguruko informazioa nahi izanez gero, www.euskadi.net/vigilanciaradio web orria ikus daiteke. |
Geoffrey Webb: “Araudian, dosien mugak gehiago bereiztu eta ingurumena hartu beharko da kontuan”
Zein dira gaur egun dauden erradiazio-iturri garrantzitsuenak eta non sortzen dira?
Lehenik eta behin, gauza bat argi utzi behar da: jendea ez da konturatzen mundu erradioaktibo batean bizi garela, eta gehiena erradiazio kosmikoa eta gure oin azpiko arroketatik datorrena da. Esaterako, hainbeste entzuten dugun uranioa lur azpitik dator.
Gu, naturalki, erradiazioz betetako leku batean bizi gara. Gizakiak, bere lan erradiologikoekin, dosi natural horiei estra bat gehitzen die. Gu, gure elkartetik, dosi estra horiek kontrolpean mantentzen saiatzen gara.
Beraz, bi motatako erradiazioak daudela esan dezakegu: naturalak eta gizakiek sortutakoak.
Hala da. Gizakiak sortutako erradiazio estra horietatik iturririk garrantzitsuena ospitaleetako X izpiak dira; mundu osoan erabiltzen den erradiazio-iturria da. Herrialde garatuetan erradiazioen iturri nagusia da, zentral nuklearren ondorioz sortzen dena baino askoz ere handiagoa.
Zein modu dago erradiazio horietatik babesteko? Zein neurri hartu beharko lirateke?
Lehenik eta behin, erradiazioa neurtu beharra dago, eta gero legeak ezarri.
Medikuntzaren kasuan, tratamendu- eta diagnosi-mota bakoitzerako dosiak finkatzen dira. Hau da, tratamendu bakoitzean aplikatzen den erradiazioak ez dezala kopuru batetik gora egin.
Ez da posible dosi finko bat ezartzea, pertsona bakoitzaren ezaugarrien arabera beharrezkoa den dosia oso aldakorra izan daitekeelako. Gu tratamendu bakoitzerako erreferentzia moduan balio duten kopuruak ezartzen saiatzen gara.
Indar nuklearrarekin bestela gertatzen da. Guk, kasu horretan, mugak ezartzen ditugu: zentral nuklear batean lan egiten duen pertsona batek ezin du urteko guk ezartzen dugun erradiazio-muga gainditu.
Eta, azkenik, zentral nuklearretatik kanpo dagoen jendea dago, guk ‘publiko’ bezala izendatzen duguna. Horientzat ere urteko jaso ditzaketen erradiazio-kopuruen mugak ezartzen ditugu. Esan beharrik ez dago, publikoarentzat ezarritako mugak askoz ere baxuagoak dira, zentraletan lan egiten duen jendearekin konparatuz gero.
Muga horiek ezartzerako orduan ALARA printzipioa delakoa izaten dugu beti kontuan. ALARA-k zera esan nahi du: ‘ As Low As Reasonably Achiveable ’. Hau da, pertsona batek, bere lanarengatik edo osasun-arazoengatik, erradiazioen eraginpean jartzea nahitaezkoa badu, emaitza egokia lortzeko beharrezkoa den gutxieneko erradiazio-kantitatea jasoko du.
Zu, orain, IRPA elkarteko lehendakaria zara. Zein da zuen zeregin nagusia?
Hitz gutxitan esanda, erradiazioaren kalte biologikoak zein diren aztertzea.
Gizakiak egiten duen guztian dago arriskuren bat, ezer ez da arrisku gabea; horregatik, gu arrisku posible guztiak identifikatzen saiatzen gara. Gero, lanarekin bateragarriak izan daitezkeen erradiazio-igorpenen mugak ezartzen saiatzen gara. Hori egin eta gero, herrialdeetako gobernuetara jo eta aholku horiek ematen zaizkie, bete daitezen legeak egin ditzaten.
Beraz, laburbilduz esan genezake gure elkarteak herrialdeetako profesionalekin zuzenean lan egiten duela herrialde bakoitzeko erregulazio-araudia garatzeko.
Herrialdeek zuek ezarritako muga horiek betetzen dituztela uste duzu?
Europan eta Ipar Amerikan bai. Herrialde horietan legedi eta arau oso zorrotzak dituzte. Baina garatze bidean dauden herrialdeetan, Afrikan, Hego Amerikan eta Asiako zenbait lekutan, askoz ere zailagoa da.
Sobiet Batasuneko estatuekin gauza berezia gertatzen da: horiek badituzte beren legediak, baina zaharkituta geratu dira. Nik, orain dela gutxira arte, Estonia, Letonia eta Lituaniako zientzialariekin lan egin dut, legedi berriak sortzen.
Erradiazio ionizatzaileen kontra babesteko araudi berria aurten ezarri da. Nondik joko dute hurrengo gomendioek? Zer dago hobetzeko?
Alde batetik, dosiak mugatzerakoan diferentziaziora jo behar da; alegia, kasu bakoitza banan-banan ikusi eta aztertu. Esaterako, ez da gauza bera, X izpien tratamenduaren kasuan, pertsona lodi bati edo ume bati erradiografia ateratzea. Lehenak erradiazio-kopuru handiagoa behar du emaitza bera lortzeko. Dosiak kasuan kasuko moldatu behar dira.
Bestalde, ingurumenaren babes erradiologikoa ere integratu behar da araudietan; hori nola egin aztertzen ari gara orain.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
