1985.eko Nobel Sariak
Elhuyar Fundazioa
Medikuntza: Kolesterolaren egia
Bihotzeko gaisotasunak mundu garatuan faktore hiltzaile handienetakoak dira. Medikuntza eta Fisiologiazko Nobel saria azkeneko hogei urte hauetan gaisotasun hauen ulerkuntzan ihardun duten Michael Brown eta Joseph Goldstein doktoreek jaso dute.
Joseph Golstein eta Michael Brown elkarrik egin zituzten medikuntz ikasketak Dallas-en dagoen Texas-eko unibertsitatean. Egun, biek han jarraitzen dute eta Genetika Molekularreko Saileko buru eta Gaisotasun Genetikoen Saileko buru dira hurrenez hurren.
1973. urtean, gure zeluletara hartzaile espezifiko batzuk garraiatzen zutela kolesterola demostratu zuten. Bere lanek gainera "Kolesterol ona"eta "gaiztoa"desberdintzera eraman zuten. Honela, kolesterolaren erregulazio-zikloa ulertu ahal izan zen, gaisotasun kardiobaskularrekiko hurbilketa klinikoa guztiz transformatu zuena.
Nahiz eta gure organismoarentzat kolesterola behar beharrezkoa izan bada ere, ez dauka odolean libreki zirkulatzerik. Proteina disolbagarriekin erlazionatuta dago, lipoproteina delakoak osaturik. Lipoproteniak bi motatakoak dira; desberdinak pisuan eta funtzioan. Dentsitate handiko partikulek, soberan dagoen kolesterola egozten dute gibelera eramanda. Besteak, dentsitate baxukoak, gaisotasun kardiobaskularren iturria dira. Hauen kontzentrazioa odolean handiegia denean arterien paretetan jalkiten dira eta arterietako plakak osatzen dituzte.
Baldintza normalenpean Goldstein eta Brown-ek aurkitutako mintz-hartzaileek kolesterol "gaiztoaren" kontzentrazioa zehatz-mehazki kontrolatzen dute. Hartzaile hauek ugariak dira gibelean eta glandula endokrinoetan. Era berean bi funtzio betetzen dituzte, odolean kolesterol-maila konstantea mantendu, eta dentsitate baxuko kolesterola behar duten zeluletara garraiatu.
Hartzaileen aurkikuntzaren hamabi urte pasa ondoren, kolesterol-hartzaileak identifikatuak eta isolatuak izan dira. Gobernatzen dituen genea ere (19. kromosonan dagoena) lokalizatua izan da eta baita klonatua ere.
Mintzantzeko egitura txiki hauek posible egin dute oso maiza den (500-dik batek pairatu behar izaten du). Hiperkolesterolemia gaisotasun genetikoaren sorrera ulertzea. Hain zuzen ere, hartzaile hauen funtzionamendu desegokian du iturburua.
Goldstein eta Brown-ek lanek posible egingo dute, epe labur batean, gaiotasun hauen kontrako tratamendu egokiak aurkitzea.
Kimika: Kimikari batek jaso ez duen saria
Jérôme Karle eta Herber A. Hauptman -ek 1985.eko kimikako Nobel saria jaso badute ere ez dira kimikari, fisikaria eta matematikaria hurrenez hurren baizik. X izpiko kristalografiaren oinarriak jartzeagatik jaso egin dute saria. Teknika honek materiaren egitura ulertzeko bide eta tresnak ematen ditu.
Jérome Karle-k 67 urte ditu eta Washintong-eko ikerketa nabalerako laborategian egiten du lan. Herbert A. Hauptman-ek, 68 urtekoa, Buffalo-ko medikuntz ikerketara zuzendutako zentru pribatu batean dihardu.
Bi ikerlari hauek 1953-1965 urtetan burutu zuten saria jasotzera eraman dituen lana. Lan honen helburua modu zuzen batez egitura kristalinoak determinatzea posible egitea zen.
Bi hauen lana, X izpien pean jarritako molekulek emandako imajina aztertzeko tresna matematikoak jartzea izan zen. Egitura kristalografikoen determinazio ia automatikoa, Karle eta Hauptman-ek garatutako metodoa baimentzen duena, interes handiakoa da kimika, biologia eta medikuntzan molekulen ezaugera zehatza behar izaten denean.
X izpiko kristalografia egun errutinazko teknika da laborategi askotan nahiz eta erabiltzailetako askok horren atzean dagoen tresneri matematikoa ulertu ez.
Fisika: Gaztetasuna irabazle
Klaus von Klitring -ekin "Hall efektu"izenekoa elite espezializatuen hiztegik atera eta eguneroko hiztegitara pasatu da Fisikazko Nobel Sariari esker.
Fisikari aleman gazte hau Poloniako Schroole herrian jaio zen 1943. ean, bigarren Mundu-Gerra pilpilean zegoenean. Hamabost dira berarekin, Nobel Saria jaso duten fisikari alemanak.
Würzburg-eko unibertsitatean egin zituen ikasketak, Oxford-en eta Grenoble-n egin du lan eta orain, Stuttgart-eko Marx Planck Institutuan Egoera Solidoaren Fisikarako Saialaren zuzendaria da.
Zer da, ba, Hall efektua?
Hall efektua, bere aurkitzaile izan zen Edwin Herbert Hall -en omenez du izen hori. Aurkikuntza hau duela ehun urte gertatu zen, 1879. ean. Elektrizitatearekin du zerrikusia efektua hori. Imagina ezazue eroale bat, urrea esaterako, zeinetan zehar norabide jakin batean korronte elektriko bat pasarazten bait da. Eroalearen gainean, ondoren, korrontearen norabidearekiko zutik eremu magnetiko bat aplikatzen da. Orduan korronte elektrikoaren eta eremu magnetikoaren norabidearekiko zutik zeharkako tentsio bat agertzen da, Hall efektua alegia.
Zeharkako tentsio honen zeinuak, korrontea eroaten duten garraiatzaileen karga elektrikoaren zeinua ezagutzera eramaten du. Adibidez, kobrea eta urrearen moduko eroaletan garraiatzaileak elektroiak dira. Beranduago, zientzilariak konturatu ziren zenbait erdieroaletan garraiatzaileek urrearen garraitzaileen kontrako zeinua zutela.
Larogeitamar urtetan zehar, Hall efektua karga-garraiatzaileen karga atzemateko erraminta erabilgarria besterik ez da izan. Baina 1968. etik aurrera, zirkuitu integratuen teknikak Hall efektuaren erabilpen-eremua asko zabalduko du. Erabiltzen da esaterako, automobilen argikuntzan, idatz-makinen teklatuan eta ordenadoreetan.
Klaus von Klitring-en lana Hall efektua fenomeno kuantiko bat dela adieraztea izan da.
Von Klitring-i emandako nobel sari hau ez da oso ondo onartua izan fisikari-giro askotan. Horien ustetan, azkarregi eta goizegi emana izan zaio von Klitring-i saria.
Apalki bada ere, Elhuyartarrok zientziaren uhinaren gailurari jarraitzen saiatzen gatzaizkio. Eta posible denean noski gainditu! Hau da hain zuzen, Nobel Saria jaso duen Hall efektu kuantikoarekin pasa dena. Urte hasieran argitaratu genuen "Nora doaz zientzia eta teknika" liburuan, "Zenbat bide ibili ditu fisikak"lanean P. M. Etxenikek Hall efektuak jaso zezakeela Nobel Saria iragartzen zuen. Eta igarri gainera!
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
