Espido en neve
Este ano 2021 está a ser un ano histórico, non só pola pandemia do covid-19 e o ataque ao Capitolio dos Estados Unidos, senón pola onda de frío extrema provocada por unha forte tormenta chamada Filomena. Que pensarías de atopar un corpo espido na neve? Seguramente se che ocorrerá que pode ser vítima dun ataque. E si dígolle que esa persoa se ha espido intencionadamente? A explicación deste comportamento irracional atopámola na fisiología humana.
Hipotermia
A temperatura corporal central é a temperatura interior do organismo, o corazón. O único lugar paira medir adecuadamente esta temperatura é o esófago (temperatura esofágica) ou o tímpano (temperatura epitimpanica) [1,2]. A temperatura corporal normal (chamada normotermia ou eutermia) oscila entre 36,5 e 37,5 ºC. Fóra deste rango actívase a resposta termorreguladora [3].
Cando a temperatura corporal baixa por baixo dos 35ºC prodúcese una hipotermia e o organismo non é capaz de producir a calor suficiente paira desempeñar adecuadamente as funcións fisiológicas. Existen diferentes niveis de hipotermia en función do descenso da temperatura central. A hipotermia é lixeira cando a temperatura corporal oscila entre os 33ºC e os 35ºC, con vibracións, movementos torpes e confusión mental. Este trastorno mental é coñecido entre os montañeiros como frío inocente. Entre 30ºC e 33ºC, a hipotermia é media e os síntomas anteriores acompáñanse de desorientación, somnolencia e perda de memoria. Por baixo de 30ºC é una hipotermia grave que provoca perda de conciencia, extensión de pupilas, baixada de tensión e enfraquecemento do latexado cardíaco. As funcións vitais retárdanse tanto que o suxeito parece morto. Con todo, é posible que recupere as súas funcións a medida que aumenta a temperatura. Por iso, entre os médicos adóitase dicir que una hipotermia non está morta ata que o corpo quéntase [4].
Ao longo da historia producíronse varias mortes por hipotermia. Por exemplo, na invasión napoleónica de Rusia morreron miles de soldados franceses no inverno de 1812, e moitos dos viaxeiros do Titanic morreron en 1912 debido ao seu afundimento nas augas frías do Océano Atlántico.
Espido paradoxal
Sabías que entre o 20% e o 50% dos mortos íspense “intencionadamente”? [5, 6]. Este fenómeno coñécese como espido paradoxal. Esta situación foi descrita por primeira vez en 1979 por Wedin, Vanggaard e Hirvon [7] e viuse algunha vez entre os alpinistas a gran altura [8].
O espido paradoxal consiste en quitar a roupa nunha hipotermia. Esta actividade non parece lóxica, xa que a temperatura corporal diminúe aínda máis rapidamente, agravando a situación. Como é posible que alguén que está a morrer frío decida desfacerse da roupa paira acelerar a hipotermia e provocar a súa morte? Paira entender este misterio, en primeiro lugar, debemos coñecer como se protexe o noso corpo do frío.
Como detecta o noso organismo os cambios de temperatura?
Os seres humanos vivimos nun mundo perigoso. Como mecanismo de defensa ante os riscos, contamos cun complexo sistema sensorial que trata de evitar a exposición a estes axentes nocivos. A temperatura é un dos factores que poden pór en perigo a nosa supervivencia se é demasiado alta ou baixa. O corpo humano dispón dun excelente sistema de percepción que nos permite evitar o exceso de calor ou frío e, ademais, é capaz de diferenciar un rango de temperaturas non perigosas.
As neuronas teñen gran importancia na percepción da temperatura. Existen algúns tipos de neuronas sensibles a estímulos térmicos que envían información desde os tecidos periféricos cara á medula espinal e o cerebro. Alí intégrase e interpreta a temperatura como información térmica e ponse en marcha procesos fisiológicos paira protexela do frío e así manter o equilibrio (homeostasis).
Que teñen estas neuronas paira detectar cambios de temperatura? Proteínas que actúan como canles iónicos, denominadas TRP, activas coa temperatura [9]. A primeira canle desta familia que se atopou foi o TRPV1 (do inglés Transient Receptor Potential, Vanilloid 1), a partir da investigación realizada con capsaicina, un composto químico que se atopa en pementos picantes como o chinés, responsable da sensación de calor que sentimos na boca ao comer comida picante. Así se descubriron as proteínas sensibles á calor. A partir da clonación de TRPV1 describíronse 6 canles TRP que responden a un amplo rango de temperaturas [10]. Entre eles atópase a canle ANKTM1 que se activa a temperaturas inferiores a 17ºC. Cando o organismo achégase a temperaturas baixas, actívase esta canle e ponse en marcha os mecanismos de protección [11, 12].
Que procesos fisiológicos ponse en marcha paira protexer ao noso organismo do frío?
O organismo dispón de varios mecanismos paira manter a súa temperatura dentro dos límites. Os mecanismos que nos protexen do frío son principalmente a xeración de calor e a limitación da perda de calor. O sistema de regulación da temperatura está formado polos termorreceptores cutáneos e hipotálamos e por un centro integrador situado no hipotálamo. Os termorreceptores activan o centro motor primario de vibración no hipotálamo. Desde as neuronas envíanse sinais aos músculos esqueléticos paira provocar una contracción rítmica. A musculatura esquelética en repouso produce o 20% da calor corporal. Cando fai frío aumenta o ton muscular nas partes distales do corpo, o que eleva a produción basal de calor entre un 50 e un 100%. Ao estender este aumento do ton aos músculos proximales prodúcese una vibración. A vibración aumenta entre 2 e 5 veces a produción de calor, co que a temperatura corporal central sobe 0,5 ºC. A intensidade da vibración depende da interacción entre a cortiza cerebral, o hipotálamo anterior e o cerebelo [13]. Esta situación pode prolongarse no tempo, o que supón un gran consumo de enerxía [14, 15].
O mecanismo paira non perder calor é a vasoconstricción periférica. O sangue móvese desde as extremidades cara aos órganos vitais internos. Así, as zonas corporais exteriores actúan como illantes paira protexer as zonas corporais interiores [3]. Doutra banda, ponse en marcha cambios metabólicos e endocrinos como o aumento da actividade suprarrenal (liberación de adrenalina e noradrenalina), a liberación de hormonas tiroideas, o aumento do metabolismo basal e a produción de calor. Por último, non podemos esquecer a termorregulación conductual que nos leva a elixir o ambiente, os alimentos e a roupa adecuados paira protexernos do frío [16].
Que ocorre cando a hipotermia mantense no tempo?
A hipotermia produce danos funcionais nas células debido ao cambio no equilibrio hidroelectrolítico e no consumo de osíxeno que provoca a morte celular. A nivel cardiovascular diminúe a presión arterial e o gasto cardíaco, podendo provocar arritmias. Dificultade respiratoria. Aumenta a diuresis nos riles, co que aumenta o risco de deshidratación. No sistema nervioso central prodúcense alteracións na memoria, o razoamento e a conciencia [15].
Desde o punto de vista fisiológico, podemos atopar dúas explicacións paira explicar o comportamento irracional que leva a espir ás vítimas da hipotermia grave. Una explicación pode ser que a zona cerebral, o hipotálamo, que regula a temperatura corporal, se descontrola cando a temperatura baixa por baixo dun punto. O hipotálamo funciona como un termostato. Cando o termostato non funciona correctamente, pode indicar que fai calor (e a persoa sente así), pero realmente estase conxelando. Segundo algúns estudos, o centro hipotalámico de regulación de temperatura pode desequilibrarse por unha lesión producida por unha hemorraxia subaracnoidea [17].
Outra explicación atopámola nos vasos sanguíneos. Como se comentou anteriormente, a medida que o corpo se arrefría, o sangue móvese das extremidades aos órganos vitais internos. Seguramente todos nos demos conta de que as partes do corpo que primeiro se arrefrían son os pés e as mans. O obxectivo deste mecanismo é protexer os órganos vitais. O problema xorde cando a hipotermia e a vasoconstricción periférica persisten durante moito tempo. Que ocorre cando o fluxo sanguíneo redúcese en zonas exteriores? Debido á vasoconstricción, a cantidade de sangue que chega a estes músculos é moito menor e quedan sen enerxía suficiente. Finalmente, estes músculos reláxanse e aparecen o efecto contrario: a vasodilatación. En consecuencia, o sangue quente do interior do corpo pasa inmediatamente ás zonas exteriores, xerando una forte sensación de calor, a pesar de estar hipotermia. Por iso, ás veces, as vítimas da hipotermia quitan a roupa, aínda que a temperatura corporal sexa cada vez menor. Isto agrava a situación e acaba coa morte.
BIBLIOGRAFÍA:
[1] Davis PR, Bayer M. 2006. “Accidental hypothermia”. J R Army Med Corps, 152, 223-233.
[2] Walpoth BH, Galdikas J, Leupi F, Muehlemann W, Schlaepfer P, Althaus U. 1994 “Assessment of hypothermia with a new “tympanic” termometer”. J Clin Monit, 10, 91-96.
[3] Sessler DEI. 2009. “Thermoregulatory defense mechanisms”|Care Med 37 203-210.
[4] Avellanasa ML, Ricartb A, Botellac J, Mengelled F, Soterase I, Veresf T and Vidalg M. 2012. “Management of severe accidental hypothermia”. Med. Intensiva, 36(3), axuste 200-212: 10.1016/j.medin.2011.12.005.
[5] Albiin N, Eriksson A. 1984. “Fatal accidental hypothermia and alcol”. Alcol and Alcoholism, 19(1): 13-22. https://doi.org/10.1093/oxfordjournals.alcalc.a044396
[6] Rothschild, M.A., Schneider, V. 1995. “Terminal burrowing behaviour” —a phenomenon of lethal hypothermia.Int J Leg Med 107, 250–256. https://doi.org/10.1007/BF01245483.
[7] Wedin B, Vanggaard L, J. de Hirvon 1979. "Paradoxical undressing in fatal hypothermia". J Forensic Sci. 24(3), 543-53.
[8] Rolf CM, Gallagher KE. 2018. “Hypothermic Death in the Arctic State”. Acad Forensic Pathol. Axuste 8(1), 64-82: 10.23907/2018.005.
[9] Castelo K, Diaz-Franulic I, Canan J, Gonzalez-Nilo F, Latorre R. 2018. “Thermally activated TRP channels: molecular sensors for temperature detection”. Phys Biol. 15(2):021001 Axuste: 10.1088/1478-3975/aa9a6f
[10] Salgado-Aguayo A e Vaca L. 2009. “As bases moleculares da percepción de temperatura no humano”. REB, 28(2), 36-41.
[11] Jordt SE, McKemy DD, Julius D. 2003. “Lessons from peppers and peppermint: the molecular logic of thermosensation”. • Mod.13(4), 487-92: 10.1016/s0959-4388(03)00101-6.
[12] Story GM, Peier AM, Reeve AJ, Eid SR, Mosbacher J, Hricik TR, Earley TJ, Hergarden AC, Andersson DÁ, Hwang SW, McIntyre A Pad, Japot, A, D, A, Aug. 2003. “ANKTM1, a trp-like channel expressed in nociceptive neurons, is activated by cold temperatures”. Cell.112(6), precisión 819-29: 10.1016/s0092-8674(03)00158-2.
[13] Lloret J, Santalo M, Ris J, Domingo P, Net A. 1987. “Regulación da temperatura corporal e hipotermia accidental”. Med Clín 88(20); 817-825.
[14] Solanas M, Escrich E, Nicolas B.2004 Regulación da temperatura corporal” En: Montaña e Frío. Desnivel, Madrid (2004). p 23–33.
[15] Soteras I, Subirats E, H. Reistas. 2011. “Hipotermia accidental”. Medicamento Clínico, 137 (4), 171-177. https://doi.org/10.1016/j.medcli.2010.04.005.
[16] Turk EE. 2010 “Hypothermia”. Forensic Sci Med Pathol 6:106–115.
[17] Descloux E, Ducrot K, Scarpelli MP, Lobrinus A, Palmiere C. 2017 “Paradoxical undressing associated with subarachnoid hemorrhe in a non-hypothermia case?” Int J Legal Med. Axuste 131(5), 1341-1345: 10.1007/s00414-017-1597-3.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
