Mesopotamia eta Egypto
Mesopotamia
Zientziaren, beste alderdi praktikoaren aldetik bereziki, sorreraren oinarri sendoena teknikaren eta zentzu komunaren ezagupenen koordinazioan eta normalizazioan datza. Honen lehen pausoa K.a. 2500 urtean gutxi gora behera, luzera, edukiera eta pisu unitate polizialak ipiniz Babiloniako agintariek eman zuten.
Matematikako eta injineritzako ezagupenak, dirudienez, Sumeria ez-semitatik iragan zuten, hau K. a. 2500. urtea baino mila urte lehenago bertan zegoen. Babiloniako taulatxoetan biderkaketako, karratuetako eta kuboetako taulak aurkituak izan dira. Zatiki-kalkuluak errazten zituen hamabitar sistema zeukaten, baina honekin batera, hamar hatzamarretatik sortutako hamartar sistema ere bazekukaten; hirurogeiak esangura berezia zuten zeren esandako bi sistemen uztarketa bait zen.
Bi zenbaki-sistema hauen erabilpena pisu eta neurrien oinarria izan zen. Esandako taulatxoetatik gure algebraren eta aritmetikaren parte handi bat sortu da, ez da txikiena zenbait mende geroago arabiarren eskutik gureganaino helduko zitzaigun eta gaur egun erabiltzen dugun idazkeran zifren posizioaren garrantzia.
Geometriaren hastapenak ere eguneroko premiaren ondorioak baino ez direla dirudi; zenbaki eta formula xehen bidez agrimensuran aurkitu dugu.
Lur-sailen planifikazioak korapilatsuagoa den hirien planifikazioa ekarri zuen. Eskalaz egindako planoak eta beren egintzarako arkitektur erregela jadanik Lagash-eko Gudearen estatuan agertzen dira, hau da, K. a. 2250 urte gutxi gora behera. Hasieran hiri-etxeak kainaberazko edo zurezko herrixketako etxolak baino ez ziren. Baina, hirietan etxeen pilaketak zekarren sutearen ariskua zela eta, erragai onak diren material horien ordez pezuak hasi ziren erabiltzen.
Hurrengo urratsa garrantzi handiagokoa izan zen: utxura erregularreko buztin lehorrezko buztin lehorrezko piezaren asmakuntza, hots, adrailua. Piezxa hauen pilaketa, beren hertzak ez badira zuzenak eta angeluak beste horrenbeste, zaila da. Horregatik, kontzeptu horiek garai hartan sortu ziren. Agrimensurak nahiz etxegintzak ikustiako kontzeptuz gain azaleraren eta bolumenarenak sortarazi zituzten. Bi azkeneko jauek aldeen luzeretatik kalkulatzeko bidea emanez geometria jasio arazi zuten.
Baina, kontzeptu erreal horiek kontzeptu magikorekin nahastatuta zeuden eta Babilo niatik Mendebaldera honela iragan zuten. Hori dela eta, menden zehar zenbaki batzuk jainkoekin erlazionaturik zeudelako ahalmen bereziak zituztela eta geroa aurresateko diagrama geometriko batzuk bazeudelaren sinesmenak iraun zuen.
Denboraren neurketa sistematikoa antzi-antzinean Babilonian hasi zen. Nekazaritza aurrera joan ahala urtaroen mugaketak garrantzi handiagoa dauka. Garia eta garagarra, dirudienez, Eufratesen ibarretan jaio ziren, edo gutxienez antzi-antzinean elikadurarako hau landatzen zirela gauza jakina da: buzkinezko taulatxoetan aipatuta daude eta pintura babiloniarretan goldea agertzen da. Zituen hazkuntzak urtaroaren arabera lan-mota berezia behar du, egutegiaren beharra sortzen da.
Honek astronomiaren lehen urratsak Eufratesen eta Niloren ibarretan egin zirelaren zergatia adieraz dezake. Gizonak Naturak eskaintzen zion denbora-unitate bat aurkitu zuen berehala: eguna. Unitate hau baino handiago baten beharra izan zuenean hilabetea hartu zuen; hilabete bakoitza ilberriaren so rrerarekin hasten zen. Geroxeago urtaro bakoitzari zegokion hilabete-kopurua aurkitzea saiatu ziren. Guzti hau Babilonian K. a. 4000. urtean gertatzen zen eta pizka bat geroxeago Txinan.
Jadanik K. a. 2000. urterako, gutxi gorabehera, babiloniatarrek hamabi hilabetetan banaturik 360 eguneko urtea ezagutzen zuten. Noizean behin eta behar zen doikuntza egiteko gainontzeko hilabete bat sartzen zuten. Eguna orduetan, ordua minututan, eta minutua segundotan banatu zuten eta eguzki-esfera ere asmatu zuten, hau lurrean bertikal sartutako kainabera bat baino ez zen, eta orduen iragapena adierazten zuen.
Izar finkoen arteko Eguzkiaren eta planeten irudimenezko higidura aditu zuten eta egunei Eguzkiaren, Ilargiaren eta, artean ezagutzen zituzten, bost planeten izenak egokituz zazpi eguneko beste unitate bat sortu zuten, hots, astea. Hilabeteen arabera, espazioan zehar, Eguzkiaren ibilera hamabi zatitan banatu zuten eta zati bakoitzari izan mitiko eta ikur bana egokitu zieten. Honela, ortziaren zati batzuk Aries, Kantzer, Eskorpiokin, e.a. erlanionatu ziren. Gero, zati horietan aurkitzen diren izarrekin beste horrenbeste egingo zuten.
Babioniarren ustetan Unibertsoa hondoan lurra edukirik kaxa itxi baten antzerakoa zen. Zen tru-aldean lurra igotzen zen elur-aldeak osatzeko eta hauetan Eufratesen sorburua zegoen. Lurraren inguruan urezko sohorna bati izango zen eta azkenik honen inguruan ortzea eusten zeruko mendiak. Hala ere, dirudienez, Mesopotamiako astronomo batzuk Lurra borobila zela ohartu ziren.
Ezagutzen ditugun behaketa astronomikoen lehen datu zehatzak K.a. 2000. urtean eginda koak dira eta Artizar planetaren sorrera eta sarrerari zegozkien. Oso antzinetik Mesopotamiako apaizek hango oskarbia dela eta, gauez-gau ortzea behatzen zuten eta lortutako datuak buztinezko taulatxoetan jartzen.
Pizkanaka pizkanaka fenomeno astronomikoen erregulartasunez ohartu ziren, eta K. a. VI. mendeko dokumentu baten arabera, Eguzkiaren eta Ilargiaren posizio erlatiboak eta eklipseak aldez aurretik kalkulatzeko gai bihurtu ziren. Astronomia zientifikoaren sorrera hau, eta ez beste, kontsidera daiteke. Uruk-eko, Sippar-eko eta Babioliano bere hiru eskolekin sorrera honen ohorea Mesopotamiari dagokio.
Oinarri erreal honetan funtsaturik, babiloitarrek beraien eritziz zientziaren helburu nagu sia zen taula astrologiko bat eraiki zuten. Ziurraski, abiaburua izandako txiripa batzuk izango zen eta honetatik giza bizia astroek finkatzen eta gidatzen zutenaren ideia sortu zen. Behaketa hauen bitartez babiloitar astronomoek gizonengan izugarrizko eragin handia lortu zuen.
Igartzapenak nola egin behar ziren ikasteko tenplo bakoitzeko bibliotekan, besteak beste, literatura astrologiko eta astronomikozko idazkiak zeuden. Biblioteka hauetako batek buztinezko hirugogeitamar zituelarik, K. a. VII. mendean oso hospe handia zuen eta 3000 urte lehenagoko datuek zituela ematen du.
Astrologiaren gailurra K. a. 540 urtean, gutxi gorabehera, izan zen, hau da, kaldeoek herrialdea hartu ondoren. Bi mende beranduago Greziara iragan zuen eta honetatik ezagutzen zen mundu osora. Hala ere, garai honetan eta bere jatorrizko herrialdean bertan astronomia arrazional bihurtzeko urratsak ematen ari zen.
Magia, dirudienez, hasieran sinpatikoa zen, hau da, gizonek Natura menderatzeko lortu nahi zituzten fenomenoak imitatzen zituzen. Honela, igelek kro egitean, adibidez, euria egiten zuela ikusten bazuten, berak beste horrenbeste egin nahi izango du eta igelez jantzita bera kro egitera hasiko da. Hemendik, misterio-erritoak sortu ziren. Geroago, beste hurrengoko garai batetan, horiei buruz pentsatzerakoan Naturaren indarrak nolabaiteko izaki biziak zirela imajinatu zuten. Orduan, jatorri oroitezinezko errito magikoak zeremonia bihurtu ziren, jainkoak sortzen.
Dirudienez, dauzkagun dokumentuen garaia baino lehenagotik magia-mota hau Mesopotamien erabiltzen zen. Nahiz zenbait jainko, Oannes, adibidez, jakinduria guztien iturria zena, gizonaren aldekotzat hartzen baziren ere, Mesopotamiako magiak ematen zuenez jainko gehienak gizonaren etsaiak ziren; honen arrazoia, agian, lurralde hartan zegoen segurtasun eza izan zite keen. Gizonaren patua astroetan idatzita zegoenaren ideak Mesopotamien oso antzinean sortu zen.
Egypto
Jainko eta Jainkosa egyptiarrak.
Iris. Osiris-en arreba eta emaztea umeen babeslea.
Amon-Ra. Izen eta atributu desberdinez gurtu bazuten ere, bat bakarra zen jainko nagusi hau.
Honek, ondorioz nahitanahiezko halabeharraren ideia ekarri zuen. Egypto historian k.a. hirugarren milakadaren hasieran sortu zen. Garai honetan baino lehen gertatutakoari buruz ia ez dakigu ezer. Hala ere, Egypto garaiko (Badari, Hierakonpolis, Nagada) eta Deltren Hego aldeko (Heliopolis, Meadi) nekropoli batzuten egindako aurkikuntzak direla eta, garai historikoa baino mende gutxi lehenagoko bizimodua ezagutzea posible izan da.
Egypto, bi erreinutan banatuta zegoen. Hego aldeko erregeak, Eskorpio erreak, bi parteen batasuna nahi zuen baina ez zuen lortu. Bere ondo rengoak, Narmen -ek, (gaur egun Menes bezala ezagutzen dena, alegia) izan zuen: Hego eta Ipar aldeak bere eskuetan edukitzea lortu zuen. Errege hau lehen dinastiaren lehen erregea izan zen.
Lehen dinastiak eta bigarrenak Thinita garaia osatu zuten k.a. (=3000 =2700). Erregearen egoitza This izeneko hirian zegoenez gero esandako izena eman zitzaion dinastia honi.
Dinastika hauen ondoren, etenik gabe, Aintzikano Inperioa dator (III. eta IV. dinastiak). Inperio hau bost mendetan ( K.a. =2700 - =2200) zehar hedatu zen. Garai honetan zibilizazio harrigarri bat sortu zen: Gaqqara eta Gizako piramideak, olerki- eta erlijio-lan ikaragarriak, etab. Cheops, Chefren eta Mizerino Faraoiak, besteak beste, garai honetakoak dira.
Hurrengo bi mendeetan, Egypton barne-borrokak, inbasioak eta batasunaren apurketa izan ziren garaile. Hala ere, bigarren milakadaren hasieran, faraoi indartsuen gidaritzapean ( Amenemhat edo XII. dinastiaren, K.A. 2000 - 1785, Sesostriak bezalakoak, adibidez) berriro lortu zuen Egyptok galdutako oparotasuna. Aldi honen bukaeran, Erdiko Inperioa bezala ezagutzen den garaian, berriro barnegerrak sortu ziren eta Ipar aldea inbaditua izan zen. Inbasio honetan, Asiako Hyksoak sartu ziren.
Horus. Jainko eguzkia da; belatzburuarekin agertzen da. Set-en anaia eta garailea. Faraon-en arbasotzat hartzen zuten egyptiarrek.
Hator. Behi-adarrak ditu jainkosa honek bekokian.
Errege Salbatzaile batek XVIII. dinastiari ( K.a. 1580 - 1314) hasiera eman zion. Dinastia honetan ezagunenak izan ziren Faraoiak Amenofis eta Thoutmosis izanik. Dinastia honek hurrengo biekin, XIX. eta XX.ekin (K.a. 1314 - 1085) Inperio Berria osatzen du. Azkeneko dinastia hauetan Seti I eta Ramsert arrak faraioiak izan ziren ezagunenak. Dinastia hauen ondoren (K.a.1085 - 333) Inperioa beheraka dator eta jaitsipen iraunkor batetan murgiltzen da gaur egungo Egypto bilakatu bitartean.
Nahiz eta Egyptok zibilizazioak oso aintzinetik, erlatiboki maila gorena lortu bazuen ere, ekintza praktikoetan lortutako aurrerapen handienak XVIII. dinastiaren garaian izan ziren (K.a. 1400. urte inguruan). Baina, gizonak berak bakarrik ezaguera urratsez urrats lortu zutela pentsatzea ez zitzaien buruan sartzen. Beraien ustetan beren arbasoek beren indarrez soilik hizkuntza, idazkera edo kalkulua, adibidez, asmatzea amets hutsa zen. Hau da, jainkoen parte hartzea nahitaezkoa zen.
Egyptarrek, babiloniarren atzera, ezaguera guztien sorrera jainkoengandik jasotzat ematen zuten. Jainkoen artean (Egypton gizonen lagunak ziren gehienbat) Thot izenekoa nabarmentzen da. Hau, jainkoen artean erregea eta legemailea zen; jainko Ilargi honek denbora neurtzen zuen, egunak kontatzen eta urteak erregistratzen. Horrez gain hitzaren errege, bibliotekari nagusi eta idazkaeraren asmatzailea dugu. Gainera, tenploetan gabeko begiraleen zerbitzua ezarri zuen, hauek gizaldiz gizaldi fenomeno astronomikoen berri jaso eta transmititu behar zuten.
Aritmetika-arloan egyptiarren maila babiloniarren antzekoa zen, gutxi gorabehera. Zenbaki-sistema hamartarra zeukaten eta hamar arteko zenbakiak lorratutako marren bidez azaltzen zituzten, hamarrekoak aldiz, buruz behera U batzuren bidez.
Set. Egypto Garaiko jauna, basamortu eta ekaitzen jainkoa; Osiris-en hiltzailea.
Nilo ibaiaren urtetako uholdek zirela eta, lurreko markak eta mugak ezabatuta gelditzen ziren, honek agrimentsorearen garapenerako jitea ekarri zuen. Hala ere, zientzia honen asmatzailetzat Thot jainko laguna hartzen zuten. Dirudienenz, oso aintzinetik agrimentsoreek lur-sailak sokaz neurtu ondoren datuak erregistratzen zituzten.
Baina, aritmetika eta geometriari buruz dauzkagun idatz-froga zaharrenak K.a. 1800 eta 1600 artekoak dira Ahmôse izeneko apaizak XII. dinastian ( K.a. =2000 urtean) zaharragoa zen papiro baten kopia egin zuen. Bertan, aritmetikako eragiketa arrunten eta zatikizko zenbakien berri ematen da; biderkakeyta, batuketen bidez egiten da. Halaber, neurketarako arau batzuk ere ematen dira.
Astronomia Egypton, ia Babilonian bezain zaharra da, baina ez zuen hau lortutako maila erdietsi. Babiloniarrek astrologiari ematen zioten garrantziak astronomiari eragiten zaion eta.
Konstelazioak beren mitologiako jainkoekin identifikatu zituzten eta beren hilobiko sabaian eta sarkofagoen tapetan margotzen zituzten. Urtearen hasiera Niloren uholdearekin batera ematen zela oso oso aintzinatik onartu zuten; baina egutegi zehatzagoa egin zutenean egun hau Eguzkia Stokis (Sirio) izeneko izarrarekin batera sortzen den egunekoa hartu zuten. K.a. 2700 urterako Egyptoko apaizek eguzki-egutegia bazeukaten. Urteko 360 egunak, astea hamar egunekoa izani, 36 astetan sailkatzen zuten.
Osiris. Berau zen arimen epailea, eta emankortasun-jainkoa ere bai. Honen heriotzak eta berpizkundeak Nilo-ren gorabeherak adierazten zituzten.
Egyptiarrek unibertsoari buruz zeukaten ideia, babiloniarren antzekoa da funtsezki: beren ustetan Unibertsoa kaxa angelu-zuzena zen, laukizuzen honen alde handienak Ipar-Hego direkzioan zeuden orientatuta. Hondoa apur bat ahurra zen eta bere erdian Egypto zegoen kokaturik. Zerua lau zutabez edo mendiz jasotako sabai launa zen; bertatik kable antzeko zerbaitekin izarak zintzilikaturik zeuden. Kaxaren ertzaren inguruan ibai handi bat zegoen eta bertan Eguzkia zeraman txalupa batek bogatzen zuen. Nilo, ibai honen ibaiadar baino ez zen.
Astronomiari buruz egyptiarrek babiloniarren atzetik bazihoazen ere, medikuntzaren arlo an alderantziz jazatzen zen. Aurkituak eta deszifratuak izan diren papiro batzuk medikuntzako benetako tratatuak dira. Hoberenak, Ebrs papirotik (K.a. =1600 urte) eta Edurin Smith -ek aurkitutakotik (K.a.=2000 urte) datoz. Ezagutzen den lehen sendagilearen izena Imhotep bakean datorrena , alegia, da; hau erreala ala mitikoa ote zen gaur egun ez dakigun zerbait da. Dena dela, gero jainmkotu egin zuten eta medikuntzaren jainkotzat hartu.
Mesopotamian ez zegoen medikuntza razionalaren eskolarik: gaitz edo eritasun guztien sorrera botere maltzurrak ziren eta, beraz, sendatzeko bide bakarra magia zen. Egyptiarrek patuak ere erabiltzen zituzten, baina beren medikuntza askoz ere razionalagoa zenez maila gorena lortu zuen. Gorpuen hilonduketak anatomiari buruzko ezaguera exijitzen zuen, hala ere, dirudienez, organo nagusiak bakarrik deskribatu zituzten eta beren funtziomenduari buruz zeuzkaten ideiak oso okerrak ziren. Dena dela, kirurigia hasi zen eta K.a. 2500 urteko taila batzutan egyptiar dela kirurgilarien ebaketa batzuren segida ikus daiteke.
Sendagileek apaiz-eskoletan ikasten zuten eta espezialitateak ere ezagutzen zituzten: hezazurretakoa edo begietakoa, adibidez. Adimenaren eritasunak sendatzeko, patuak erabiltzen zituzten: hauen kausa espriitu maltzurrak zirenez gero kulturak eta magia behar zen. Drogen eta esentzien erabilera oso mail handira eraman zuten eta beren sendabide batzuk, ezagutzen zen munduan zehar zabaldu ziren. Medikuntza honek Egyptotik, agian Kreta bidetik, Greziara iragan zuen, hemendik Alejandiara eta gero Europara.
Hilobietako irudiak adierazten dutenez giza mota desberdinetaz interesatu ziren. Honela egyptiarrak gorriz, semitarrak horiz, lybiarrak zuriz eta beltzez; hau da, bakoitzak zuen koloreaz margotzen zituzten. Antropologiaren lehen urratsa ote?
HAMMURABIren KODEtikNorbait etxe batean indarrez sartzen bada, heriotza merezi du eta bere gorpua bortxaketaren tokian bertan lurperatua izatea. Etxe batek su hartzen duenean, itzaltzera datozenetakoren batek lapurtzen badu, sutara jaurtiki behar da lapurra. Etxegile batek altxatu duen etxea, arinki egiteagatik erortzen bada, eta erortzean etxearen jabea hiltzen badu, etxegile hori hiltzera emana izango da. Jabearen semea hiltzen bada, etxegilearena ere biltzera kondenatu behar da. Jabearen esklabua hiltzen bada, berriz, etxegileak bere bezeroari bes esklabu bat eman beharko dio ordainetan. |
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
