Había un tesouro en Euskal Herria...
Empecemos polo principio. Nosa protagonista é una ra, una brillante ranita verde que mide uns 5 cm. Os seus ollos son grandes, saídos aos lados e con pupilas negras horizontais. O tímpano destaca e o extremo redondeado. Una liña negra que vai desde a zona do nariz a ambos os dous lados, até os pre-apéndices (ver foto grande). É dicir, na man, sen dúbida a mellor pegada paira diferenciarse das ras arbóreas de San Antón ( Hyla arborea ; ver foto pequena). Con todo, pódense diferenciar en tamaño, aspecto dos seminaristas, corro e distribución principalmente. E a repartición é a razón de ser da nosa ra como protagonista.
Pero antes de entrar neste tema, que xa sería meterse no nó, saibamos un pouco máis deste anfibio cru. Primeiro o nome, porque aínda non o mencionei. Ten hyla meridionalis, una ranita meridional entre amigos. Por que ese pseudónimo ""? Por unha banda, pola súa distribución no mundo, e por outro, por vivir nas árbores. Nos dedos teñen discos adhesivos paira ascender facilmente árbores, matogueiras e outras plantas. Desta forma pasan o día na rama dunha árbore, parado. Pola noite descenden e comezan a atrapar insectos. Auga? Si, claro. Ao ser anfibios, necesitan auga paira reproducirse. Pozos de pouca profundidade e poucos metros son suficientes. Iso si, as femias necesitan que haxa vexetación acuática para que se poñan os ovos e tamén agradecen que non estean contaminadas (a isto chámaselle ironía). En ausencia deste tipo de pozos, ven obrigados a utilizar algunhas "caixas de auga azuis" do segundo protagonista desta historia, as chamadas piscinas. Pero deles non se extrae ningún efecto (a falta de vexetación, a limpeza e a cloración son as principais razóns). Parecen ter un único pozo: Encoro de Gurelesa (ver figura 1), único lugar de reprodución de seres naturais (Etxezarreta Rubio, 1998, inédito).
Nó
Bo, e coa presentación do segundo protagonista chegamos ao nó da historia. O seu nome é Homo sapiens sapiens, nome común: O ser humano. Moitos de vós coñecerédelo porque é o protagonista da maioría das historias. Ademais de camiñar sobre as dúas patas, a súa particularidade radica en ser un cerebro ben desenvolvido na cabeza que ten una notoria característica que fai que sexa protagonista de varias historias.
" Una vez ..."
Aínda que a ranita meridional é orixinalmente mediterránea, se se atopa en Mendizorrotz, e aseméllase á última glaciación, vive nela. A primeira cita científica é a realizada en 1880 por Boscá, que descubriu dúas especies de ra arbóreas tan similares naquela época e que hoxe en día se poden atopar. Mendizorrotz, Orio, Usurbil e Donostia-San Sebastián son una cadea montañosa delimitada polos municipios e a única residencia da ranita meridional no País Vasco (sospéitase que está en Azparne, pero non se atopou documentación). Na cadea montañosa tamén vive o segundo protagonista, e aínda que nun principio os seus antepasados respectaban os pozos tan necesarios, aos poucos elimináronos. Na actualidade, nas saias do monte Igeldo tan só ceder o pantano de Gurelesa, antes mencionado, e o pozo de Berio, xunto a el.
Protección legal si. Sen preocupacións?
Dado o illamento, reliquilidad e/ou vulnerabilidade da poboación de ra, o Goberno Vasco, una poderosa asociación humana, declarou ao meridional Hyla como "especie en perigo de extinción" en 1996, sendo o único anfibio con esta categoría na Listaxe Vasca de Especies Ameazadas. Esta figura ten implicacións legais (normas ideadas polo ser humano e de obrigado cumprimento): non poden morrer, atraparse, tocar as larvas,... non se pode destruír o seu hábitat, nin os seus lugares de reprodución... e haberá que elaborar un plan estratéxico que garanta a recuperación da especie (Lei 16/1994, de 30 de xuño), que permita que a especie salga da Lista.
A finais de 1997, con todo, non se fixo nada respecto diso e tras a desaparición do pozo de Berio, a Asociación Cultural Haritzalde Naturzale de San Sebastián (una asociación humana sen poder) deu lugar á alarma. Posteriormente construíuse outro pozo en Berio (ver figura 2), pero o plan de recuperación non se realizou. En outubro de 1998 Aranzadi Z.E. (un equipo humano investigador de recoñecido prestixio) realizou paira a Deputación Foral de Gipuzkoa (Etxezarreta Rubio, 1998, inédito) o "Estudo do Estado da Ranita Arbórea do Sur de Mendizorrotz". O terreo no que xa se atopa o encoro de Gurelesa foi vendido pola empresa Iparlat a unha empresa biscaíña, Neinor. O encoro foi concibido nos anos 50 paira a limpeza de botellas de leite na auga e a refrixeración de máquinas. Hai uns anos baleirouse, pero a auga de choiva é suficiente paira manter o nivel de auga e co tempo hase "naturalizado" por abandono. É espectacular a fauna e, sobre todo, a flora que hai hoxe en día. E ese é o único lugar propicio ou preferido paira ser descendentes. Por estes motivos, Haritzalde solicitou a declaración da contorna como Biotopo Protexido, pero case un ano despois recibiu como resposta "non previsto". Con todo, a zona é tamén adecuada paira zonas industriais e Neinor ten proxecto de construción de pavillóns sobre o encoro.
Home vestido de negro
Entrou entón un personaxe de papel curto pero importante: o fiscal. É un home poderoso e respectuoso con moitos seres humanos, está en cumprimento da lei e si ve que non se cumpre pode pedir sancións. Foi decisivo paira iniciar o nó deste conto.
Entón, tres anos despois da súa declaración como especie ameazada, en novembro de 1999, a Deputación Foral de Gipuzkoa publicou o "Plan de Xestión e normas complementarias de protección" de Hyla meridionalis (BOG 221, de 18 de novembro de 1999), tal e como esixe a lei. E ao finalizar o traballo, o Fiscal se autoexcluyó da historia, deixando ben claro que se o noso anfibio protagonista desaparece, tomará medidas con respecto aos responsables.
Espero non habelo perdido até agora, lector. Sei que é un nó complicado, moitos personaxes, moita acción, intriga... pero tranquilo, agora imos empezar a tranquilizar o nó e a canalizalo ao final.
Deixei o fío no plan estratéxico. Pois en resumo, o plan obriga a construír outros pozos no monte, 10 en total. Xunto ao encoro de Gurelesa crearase un novo pozo ao que deberán acceder as ras que acudían ao Encoro. O pozo utilizarase como central, desde onde se recollerán os exemplares dos novos pozos dispersos polo monte. A idea é afastar as ras da zona industrial paira evitar a competencia co ser humano e recuperar a división da ra en Mendizorrotz. Con todo, o Plan NON DI que vai suceder no encoro de Gurelesa, non garante a duración do encoro que até agora é o único lugar paira reproducirse mentres se asegura que se reproduciu noutro pozo. Porque é importante, direino doutra maneira para que quede máis claro. De feito, nos exemplares con cerebro desenvolvido, é dicir, nos H. s. sapiens, o tema da competición intraespecífica foi: o mantemento do Encoro de Gurelesa como garantía de supervivencia das ras ata que se demostre/certifique que nalgún novo pozo prodúcese a reprodución e que a nova xeración avanza. O plan, con todo, non o indica, e una vez que as ras pasen ao pozo central, Neinor non terá ningunha dificultade paira construír o pavillón do proxecto.
Fin
E chegamos ao final desta historia. Xa se construíron sete novos pozos. O lateral do encoro, central, tamén está construído. Afortunadamente, Neinor decidiu non comezar as obras este verán e paira outubro deixou o desastre do encoro. Por tanto, a ra tivo a oportunidade de gozar do seu recuncho favorito un ano máis e se este verán alguén se achegou á zona de noite, puido comprobar o ben que acolleu esta oportunidade. Miúdo escándalo no intento de atraer á femia aos tolos coros dos machos!
De todos os xeitos, ti, como lector, quererás saber que pasou nos novos pozos. Pois calquera persoa que estivo pola noite nos arredores puido ouvir en varios pozos novos, mesmo cando fora ao pozo central con auga (por desgraza, nalgún lugar elixín un día sen auga (!!). Con todo, ao atopar dous focos e salabardos H. s. sapiens, pode xurdir a dúbida de si as ras foron pola súa conta ou chegaron como consecuencia dos intentos de afastarse da desaparición da ra destes dous entusiastas obreiros de Aranzadi. Estes dous investigadores terán que resolver as súas dúbidas ao publicar as conclusións do seu traballo. Mentres tanto, preguntas no aire: empezarán a facer pavillóns o próximo mes? Si é así, o próximo verán, poderá H. meridionalis moldear sen encoro? Ao final teremos o Biotopo Protexido? Vai facer algo o fiscal a pesar de non cumprir o Plan Estratéxico? Que opinión terá sobre todo isto o Deputado Xeral? O tempo dirao! O final do conto, por tanto, haberá que deixalo paira o seguinte apartado e para entón esperamos ter respostas.
E agora, mentres o home siga igual, á ra chegoulle o momento de descansar: a durmir ben a ranita, até mañá!
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
