Pedro Migel Etxenike, fisikari bat kimikarien erreinuan
Pedro Migel Etxenike
Erronkariko Izaban jaio zen, baina euskalduna izanik ere ez du erronkarieraz egiten; gaztetan ikasi bait zuen euskaraz. Nafarroako Unibertsitatean egin zituen fisikazko ikasketak eta Bartzelonan katedradun gisa ibili ondoren Donostiako Kimika-Fakultatean ari da orain lanean. Ikertzaile trebea izanik, munduko hainbat ikerketa-zentru garrantzitsutan ibilia da: Tennessee-ko Oak Rigde National Lavoratory edo Cambridgeko Cavendish Lavoratory izenekoetan esaterako. Politika ere lanbide izan du eta Karlos Garaikoetxearen lehen Jaurlaritzan Hezkuntz Kontseilari izan zen.
Elhuyar- Gaur egungo gizarte konplexuari, zer eskain diezaioke fisikariak?
Pedro Migel Etxenike - Gauza asko; dena. Teknologiak zera ahalbidetu dio gizakiari: Naturarekin dituen erlazioak aldatzea. Gaur egun, gizakiak Natura lagun moduan hartzen du. Lehen etsaitzat jotzen zuen ordea.
Bestetik fisika, kimika eta medikuntzaren garapenak gizakiaren bizi-baldintzak guztiz aldatu ditu eta, esaterako, bizi-iraupena asko luzatu da; baita hirugarren munduko herrietan ere. Teknologiak ekarriko dio gizakiari dituen arazo larrien konponbidea.
Dena den, une honetan gizakiak bere burua suntsi dezakeela (bonba termonuklearren bidez adibidez) ezin dugu ahaztu.
Bestetik, fisikarekiko edo zientziarekiko ikuspegian oreka batera iritsi behar dugu. Zientzia arazo guztiak konponduko dituen tresna moduan ez dugu gurtu behar alde batetik, eta bestetik, ezin dugu gure gizartearen alderdi txar guztien iturburutzat jo.
Elh.- Gauza konkretuagoei helduz, Fisika mass media delakoen lehen orrialdetan egon da bizpahiru aldiz azken urteotan: tenperatura altuko supereroankortasuna eta fusio hotza aipatu nahi ditut. Zein da egun bi aurkikuntza horien egoera?
PME.- Nire ustez bi gaiak desberdin tratatu dira, nahiz eta biek prentsan ohiartzun zabala izan. Tenperatura altuko supereroankortasuna ohizko zientzi kanaletatik plazaratu zen; zientzi aldizkarietako referee n galbahetik pasatu ondoren alegia. Fusio hotza ordea, prentsaren bidez kaleratu zen, hots, eztabaida zientifikorik gabe, errepikagarritasun- eta egiaztatze-kontrolak pasatu gabe hain zuzen ere. Nere eritziz, gaur egun fusio hotza hotz dago eta horixe esan nuen nik bere garaian.
Gainera, fusio hotza planteatu den bezala inora eramango gaituenik ez dut uste. Fusio hotzaren bidea une honetan bukatuta dago. Dena den, ez du honek horren atzean fisika eta kimika interesgarririk ez dagoenik esan nahi.
Bestetik, tenperatura altuko supereroankortasuna guztiz frogatua eta errepikatua izan da. Gai honi buruzko milaka artikulu, artikulu-basoa esango nuke nik, dago nazioarteko zientzi aldizkarietan. Alabaina, erresistentzia zergatik desagertzen den edo Meissner efektua zergatik agertzen den azalduko duen printzipio baterakorra ez da oraindik ikusten. Printzipio hori ez ezagutzea ez da kezkagarria; denbora-kontua da. Adibidez, tenperatura baxuko supereroaleen kasuan 46 urte (1911–1957 bitartekoak) behar izan ziren azalpen teorikoa lortzeko.
Elh.- Tenperatura altuko supereroankortasunak izango al du berehalako aplikabide teknologikorik?
PME.- Arazo teorikoa konponduko balitz, aplikazio teknologikoak bideratzea askoz errazagoa izango litzateke. Hala eta guztiz ere, zenbaitzuek, hala nola medikuntzan erabiltzen den erresonantzia magnetiko nuklearrak, berehalako erabilpena izan dezakete.
Beste aplikazio teknologiko handiagoetan (energi garraio eta gordeketan, maglev-etan...) erabiltzea arazo larriagoa da; izan ere material berri hauek oso hauskorrak bait dira.
Hala ere, gero eta aplikazio gehiago izango dutela uste dut.
Elh.- Hau historia da zati batean bederen, baina nora doa fisika?
PME.- Galdera honi berdin erantzuten diot beti. Fisika bi norabidetan doa. Alde batetik, txikienerantz. Materiaren funtsezko osagaien (quark, etab.en) erlazioak gobernatzen dituzten legeen atzetik dabiltzan fisikariak daude. Gero eta dirutza handiagoak eskatzen dituzte, unibertsoaren hasieran egon zitezkeen baldintzak laborategian errepikatu ahal izateko. Ene aburuz oinarrizko partikulen fisika horren oinarrizko bilakatu da, ezen baztergarri bihurtzeko arrisku larrian egon bait liteke.
Bestetik, sistema konplexuetara daraman bidea dago. Partikula asko elkarrekin jartzen direnean, partikula horiek banan-banan jarrita ez bezalako ezaugarriak dituzten sistemak azaltzen dira. Horren adibidea supereroankotasuna da.
Konplexutasun hori erraz ulertzea oso funtsezko eta garrantzitsua iruditzen zait; beste bidea baino garrantzitsuagoa eta teknologiaren ikuspegitik askoz ere inportanteagoa.
Diru asko erabiltzen duten proiektuek, proiektu txikiei kentzen diete dirua. Eta nik uste dut, zientzia txikia proiektu handiak baino fruitukorragoa izan dela beti.
Elh.- Fisikak egun dituen erronken artean, fusiozko energia nuklear kontrolatua lortzea izan daiteke erakargarrienetako bat kaleko gizakiaren ikuspegitik. Zein egoeratan dago auzia orain?
PME.- Jakina denez fusio termonuklearra bi partikula elkartzean datza eta fisioa partikula bat haustean. Fusioan arazorik nagusiena, zeinu bereko kargaz kargatutako bi partikula hurbiltzen direnean elkar uxatzea da. Gainera, aldaratze-indarra distantziaren karratuarekiko alderantziz proportzionala da eta, beraz, zenbat eta gehiago hurbildu hainbat eta aldaratze-indar handiagoa agertzen da. Eta zero inguruan indarra mugagabea da.
Hesi coulombiarra gainditzeko (eguzkian gertatzen da hori) oso tenperatura handiak erabili dira eta baita fusioa lortu ere. Hidorgeno-bonba horren adibidea da, baina ez da fusioa modu kontrolatuan burutzea erdietsi. Fusio hotzak arazoa baldintza normaletan ebatsi nahi zuen.
Interes handiko beste modu bat, iaz Donostian iragarri zen fusio epel izenekoa da.
Hala eta guztiz ere, fusio nuklearraren energia eskuragarria noiz izango den iragartzen ez naiz ausartzen. Berrogetamar urte baino lehenago ez bederen. Uste gabeko gertaeraren bat jazo liteke lehenago beti ere... tenperatura altuko supereroaletan gertatu legez, esaterako.
ELH.- Gertuagoko gauzei buruz hitz egin dezagun orain. Azalduko al diguzu orain lanean Fisikaren zein esparrutan ari zaren?
PME.- Nik lau eremu nagusitan egiten dut lan. Eremuetako bat zera da: plasmarekin ioi geldiek dituzten elkarrekintzak; ioi geldiek plasmarekin harremanetan jartzean energia nola askatzen duten alegia. Ioi hauek plasmako elektroiak baino askoz ere geldiago dabiltza. Gai hau fusio termonuklearrarekin oso erlazionatuta dago, izan ere prozesu honen bidez plasma hoztu egiten da. Atzerriko zenbait talderekin lan honi buruz harremanetan gaude; Nagy irakasle ospetsuarekin besteak beste.
Mikroskopia elektronikoan ere lan egiten dugu. Teknika honetan elektroien elkarrekintzak aztertuz material baten ezaugarriak nolakoak diren jakin daiteke. Elektroi azkar-azkarrek materialekin dituzten elkarrekintzak aztertzen ditugu. Cambridgeko unibertsitateko Cavendish laborategiarekin, Howie irakaslearekin prezeski, ari gara lanean.
Ioi azkarren arloan ere lan egiten dugu. Partikula-azeleragailuetan eta fisika nuklearrean dute horiek garrantzia. Ioi azkarrak ingurune materialetan higitzen direnean karga-egoera eta energi galera zeintzuk diren aztertzen dugu. Oak Rigde-ko laborategi federalarekin batez ere ari gara honetaz lanean, Ritchie irakaslearekin. Hala ere, Kiotoko eta Frankfurteko unibertsitateetako taldeekin ere harremanak baditugu.
Laugarrenez, gainazaletako elektroi-lokalizazioaz, imajin egoera deitutakoaz alegia (elektroi-gas bidimentsionalak eta gainazalean kokatutako elektroiak), ari gara ikerketak egiten. Mekanika kuantikoaren ikuspegiteik zein aplikazioen ikuspegitik, ezaugarri bereziak dituzte horiek. Eremu honetan, Londreseko Imperial College-ko Pendry doktorearekin eta Madrileko Flores doktorearekin ari gara. Egia esateko, Flores doktorea beste gaietan ere lankide dugu.
Gai nagusiak hauek dira funtsean. Alabaina, txango txiki batzuk ere egiten ditugu. Orain esaterako, ioi astunek plasma hotzetan eta berotan dituzten arazoak aztertzen ari gara. Fusio epelaz ere aritu gara, eta Physical Review Letters delakoan argitaratu dugu artikulua, orain arteko azalpen teoriko bakarra da, oso espekulatiboa bada ere. Gainera, eztabaida bizia sortu du.
Beste gai batzuetaz era mintzatu ginen elkarrizketatu genuen abenduko goiz hotz hartan; bere politikagintzaz eta ikerketaren etorkizunaz, besteak beste. Azken honi buruz, Euskal Herrian eginiko ikerketak hiru zutabetan oinarritu behar duela azpimarratu zigun: malgutasunean, berezitasunean eta nazioarterako proiekzioan hain zuzen ere.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
