“Guk ondorioak zientifikoki azaldu behar ditugu, onak eta txarrak”
CAF-Elhuyar sariek eman digute aitzakia Miren Basaras Ibarzabal mikrobiologoarekin elkartzeko berriro. Izan ere, Elhuyar aldizkariaren gertuko laguntzailea da, beti prest galderei erantzuteko eta bere ikuspegia azaltzeko. Komunikabide guztiekin, eta, oro har, gizarte osoarekin jokatzen du horrela, eta, ahal duen guztietan, euskaraz egiten du, gainera. Horrexegatik eman diote 2024ko CAF-Elhuyar Merezimendu Saria. Horrekin batera, dena den, aipagarria da ikerketan egiten ari den lana. Hain zuzen, mikrobiota ikertzen dabil orain, bereziki, sexu bidezko infekzioekin erlazionatuta.
Zorionak! Saria ematerakoan, Elhuyar Fundazioko patronatuak bereziki aipatu du pandemia garaian azalpen zientifikoak gizarteratzeko egin zenuen ahalegina. Nola jaso duzu aitortza?
Oso pozik, benetan. Telefonoz deitu zidatenean, eta esan zidatenean ni nintzela aukeratua, hunkitu egin nintzen. Ez nuen sinesten. Egia esan, horrelako aitortza batek indarra ematen dizu aurrera jarraitzeko.
Askok dibulgazio-lan horregatik ezagutuko zaituzte, baina ikertzailea ere bazara. Zure ibilbidean, zer izan zen lehenago: zientzia eta ikerketa ala ezagutza gizarteratzea?
[Zalantza izpirik gabe erantzun du] Ikerketa. Biologiako lizentziatura bukatu orduko, doktoretza-tesiarekin hasi nintzen. Argi neukan ikertu nahi nuela. Dibulgazioa gero etorri zen. Tesia komunikatu egin behar da, eta, gero, klaseak ematen hasi nintzen, eta, oso arin, euskarazko ikasleei. Ikasleen eta gure artean adin-diferentzia txikia zegoen, eta komunikazioa gertukoa zen. Unibertsitatetik kanpo ere, lagunek eta ingurukoek galderak egiten zituzten: Zer da birus bat? Zer ari zara ikertzen? Horrek ere piztu zidan arra, ikusteak jendeak baduela jakiteko gogoa. Eta, gainera, uste dut garrantzitsua dela erakustea zer egiten dugun ikertzaileok, zergatik ari garen egiten hau guztia. Uste dut behar hori ikusi nuela, eta horregatik hasi nuela bide hori.
Eta ikertzen, zergatik hasi zinen? Zerk bultzatu zintuen?
Lizentziatura egiten ari nintzela, jada banuen gogoa laborategi batean sartzeko eta ikusteko zer egiten zen hor eta zer zen ikertzea. Beste batzuek agian izan dute pertsona erreferenteren bat; nik ez dut gogoan inor nuenik buruan bide hori aukeratzean.
Lehenengo eta behin sartu nintzen genetikako laborategian. Ardi latxarekin ari ziren ikertzen, proteinak eta, eta hor egin nuen bere momentuan tesina. Oraingo gradu-amaierako lanaren parekoa da. Mikrobiologia-arloa ere asko gustatu zitzaidan, eta aukera izan nuen tesia horra bideratzeko. Horrela hasi nintzen.
Hasiera hartan, jabetzen zinen mikrobiologiak benetan zenbaterainoko garrantzia duen eta zenbat adar dituen?
Ba, ez; egia esan, ez. Lehen une hartan, ingurumeneko biologian hasi nintzen, eta gero sartu nintzen giza patologian eragina duten mikroorganismoak aztertzen; bereziki C hepatitisa. Garai hartan pil-pilean zegoen, hiesari lotuta. Gogorra zen sasoi hartan. Orduan bai, konturatu nintzen zer garrantzia duen mikrobiologiak.
Arlo klinikoan ez ezik, elikaduraren industrian ere, adibidez, pentsa zer garrantzitsua den. Baina, osasunera itzulita, orduan ez genekien gure mikrobiotak, barruan ditugun mikroorganismoek, zer paper jokatzen zuten gure defentsan. Ideia horrek, hasieran, arraroa zirudien, baina, gero, begira zer eboluzio izan duen arlo horrek. Gero eta gehiago dakigu, eta ikusten ari gara lehen imajinatzen ez genituen hainbat alderdirekin erlazionatuta dagoela: garunaren funtzionamendua, gaixotasun autoimmuneak eta neuroendekapenezkoak… Eta ez dira bakterioak soilik; geroz eta gehiago hitz egiten da birusez ere.
Orain zertan ari zara ikertzen?
Batez ere, ikertzen ari gara zein den mikrobiotaren papera, bereziki, sexu bidez transmititzen diren infekzioetan. Ikusten ari baikara baginan eta gure sexu-aparatuan baditugula hainbat mikroorganismo, eta haien presentziak edo gabeziak erraztu edo zaildu egiten duela sexu bidez transmititzen diren infekzio batzuk izatea. Hortaz, aztertzen ari gara zer erlazio dagoen mikrobiotaren eta patogenoen artean ekosistema horretan.
Adibidez, klamidiak asko zabaldu dira azken urteotan. Hor hainbat faktorek eragiten dute: bizimoduak, elikadurak, eta, noski, babes faltak, prebentzio faltak. Horrez gain, ikusten dugu, mikrobiotaren arabera, emakume batek baginosia izateko arrisku handiagoa edo txikiagoa duela; mikroorganismoen oreka puskatzen baldin bada, erraztu egiten da infekzioa.
Azken urteotan horretan nabil, beraz. Aurretik, giza papilomabirusa ere ikertzen aritu naiz, eta umetoki-lepoko minbizia eta beste minbizi batzuk, emakumeetan zein gizonetan.
Duela gutxi zabaldu dute giza papilomaren txertaketa mutiletara Espainian. Hasieran, neskak txertatzen hasi zirenean, batzuek errezeloz hartu zuten.
Ba bai, zorionez mutilak ere txertatuko dituzte. Txertoetan ere aritu naiz ikertzen, eta hor ere bilakaera egon da. Espainian giza papilomabirusaren kontrako txertoa neskei jartzen hasi zirenean, mediatikoki oihartzun handia izan zuten albo-ondorioak izan zituztenen kasuak. Beti dago albo-ondorioak izateko arriskua, badakigu ehuneko jakin bati kalte egingo diola. Baina izan zuen oihartzunarengatik, beldurra sortu zen. Ematen du beldur hori desagertu dela, txertoaren onurak oso agerikoak baitira, baina fenomenoa ez da desagertu.
Ikusi dugu COVID-19an ere, eta ez bakarrik txertoekin, baita beste zenbait konturekin ere. Ukatzeko fenomeno hori, negazionismoa, ez da desagertu.
Horrek nola eragiten dizue zuei?
Niri, hasieran, asko eragiten zidan; ez nuen ulertzen. Orain, berriz, uste dut zenbat eta oihartzun handiagoa eman talde horiei txarragoa dela. Iruditzen zait gure egitekoa dela azaltzea zientifikoki zer onura ekar ditzaketen, demagun, txertoek, eta baita zer arrisku dituzten ere. Gauza bera edozein sendagairekin. Denak baitauka arrisku bat; bizitzak ere bai.
Garagardo bat hartzeak ere baditu ondorioak. Guk ondorio horiek zientifikoki azaldu behar ditugu, onak eta txarrak. Uste dut bide horretatik joan behar garela, eta ez hainbeste ukatzera besteek diotena. Izan ere, hori egiten badugu, oihartzuna ematen diegu, eta, gainera, gotortu egiten dira. Pandemia-garaia da adibide begi bistakoena.
Hori izango da, ziur aski, egokitu zaizun garairik zailena.
Bai, ez bainengoen ohituta komunikabideetan denbora guztian hor egotera. Ikusgarritasun hori izatea gogorra da. Eta, gainera, etengabe ateratzen ziren ikerketen gainean eguneratuta egon behar zenuen. Zaila da ziurgabetasun-testuinguru horretan jardutea.
Eta, agian, emakumea izanda, are zailagoa?
Beti nabaritzen duzu ez dela berdina emakumezkoentzat eta gizonezkoentzat, ezta? Ez nuke esango komunikabide guztiek, baina batzuek gehiago deitu diete gizonezkoei emakumezkoei baino, nahiz eta igual gizonezko horiek ez izan hain adituak. Alborapen hori badago.
Behintzat, orduan ere jaso zenuen aitortza, Biologoen Elkargo Ofizialen Kontseilu Nagusiaren eta Biologiako Dekanoen Espainiako Konferentziaren eskutik.
Bai, bai. Eta jendearen aldetik ere bai. Egia esanda, kritika oso gogorrak ere jaso nituen, eta mezu pila bat ailegatu zitzaizkidan negazionista horietatik. Hasieran gogorra egin zitzaidan, baina gero esaten nuen “ni esaten ari naiz zientziak esaten duena, ezta?” Eta horrela da, berme hori daukat. Eta kalean bai, kalean eskertu didate, eta hori pozgarria da.
Zuk uste duzu ikasi dugula?
Egia esan, ez dakit. Nik sinistu nahi dut zerbait ikasi dugula, baina errealitateak esaten dit ezer gutxi ikasi dugula. Eta gizartearen aldetik pixka bat ulertzekoa ere bada. Osasun publikoko prebentzioko sistema, berriz, hobetu da, baina ez mundu mailan.
Izatez, duela gutxi argitaratu dut liburu bat, “Osasun Bakarra, jomuga eskuraezina”, eta uste dut asko falta zaigula jomuga horretara iristeko. Ezinbestekoa da Osasun Bakarraren ikuspegia izatea eta horren arabera jokatzea. Zaila da, baina nahi baldin badugu zerbait kontrolatu, prebenitu mundu osoan, bada, herrialde guztietan egin behar da. Hori, gutxienez, ikasi beharko genuke. Baina T-baztangarekin ere ikusi dugu; Afrikako arazo bat balitz bezala jokatzen dugu.
Hegazti-gripearen hedapena, ordea, ez da Afrikan gertatzen ari, AEBn baizik. Nahikoa egiten ari direla uste duzu?
Uste dut ezetz. Kontrol handiagoa egon behar du, diagnostiko eta prebentzio zorrotzagoa egin behar da. Hutsune handiak daude. Eta ikusten ari gara nola hegaztietan mundu osora zabaldu den; gero hegaztietatik ugaztunetara; ugaztunetan, aziendetan zabaltzen ari da; pertsonen kasuak ere agertu dira… Zorionez, une honetan ez da oso ondo transmititzen pertsona batetik bestera, baina hori gainditzen baldin badu…
Eta sasoiko gripea ere aintzat hartu behar da. Iruditzen zait errazegi uzten diogula zirkulatzen, eta horrekin areagotu egiten da andui desberdinak elkartzeko eta birkonbinatzeko arriskua. Nire iritziz, populaziora gehiago zabaldu beharko litzateke sasoiko gripearen txertaketa-kanpaina.
Bestalde, enpresa zientifiko-farmazeutikoek ikerketa handia egin beharko lukete botika eraginkorrak lortzeko hegazti-gripe hori prebenitzeko. Gero agian beste gripe bat agertuko da, baina teknologia prest daukazu, bidea jarrita daukazu. Egia da farmazia-konpainiek irabazi egiten dutela horrelakoetan, baina hori logikoa da, enpresak dira. Hala ere, izan behar dituzte baliabideak, ikertzeko eta medikamentu aproposak eta proba diagnostikoak lortzeko, arriskua kontrolatu ahal izateko. Gobernuek horretarako dirulaguntzak ematen badituzte, gero bermatu behar da hortik ateratzen den emaitza modu etikoan bideratu behar dela.
Hori pertsonetan. Ahaztu gabe animaliak eta ingurumena.
Hori da. Osasun Bakarraren ikuspegian txertatu behar da hori guztia. Uste dut gizarteari kostatu egiten zaiola ulertzea, baina ezinbestekoa da.
Gaur egun ezagutzen diren birusak existitzen direnetatik oso-oso gutxi dira. Hau da, askoz ere gehiago da ezezaguna, ezaguna baino. Orduan, oso adi egon behar dugu mundu osoan zer gertatzen ari den. Zer gertatzen ari da permafrosta apurtzen ari delako? Zer ari da sortzen hor, zer mikroorganismo ari dira askatzen? Hori guztia Osasun Bakarraren kontzeptuaren barruan sartzen da.
Nik uste dut gizakiok ez gaudela isolatuta, baizik eta inguruan daukagunarekin konektatuta gaudela, eta egiten dugunak eragina duela. Egiten dugunak, eta egiten ez dugunak.
Zuk non ikusten dituzu erronka nagusiak?
Oraintxe bertan aipatu dugun horretan, estrategiak Osasun Bakarraren kontzeptuarekin egitean. Eta mundu mailan egin behar dira. Horren barruan sartzen da bakterio erresistenteen arazoa.
Hori ulertzeko, uste dut behin eta berriro dibulgatu behar dugula. Plazaratu behar dugu zein garrantzitsua den, esate baterako, nik antibiotikoak hartzen baldin baditut etxean, gero soberan baldin baditut, farmaziara eramatea eta ez botatzea zakarrontzira. Gauza batzuetan hobetu dugu, egia da, baina jarraitu behar dugu indarra egiten horretan, oinarrizko hezkuntzatik hasita.
Eta zure ikerketa-arloan? Zein dira erronkak, eta zerk betetzen zaitu?
Erronka asko, asko ditugu. Erresistentziak aipatu ditugu; eta nik, mikrobiota aztertzen egiten dudan lanean sakontzen, hor dut erronka.
Eta betetzen nau, hipotesi batekin edo zerbaiten bila ari zarenean, hipotesi hori baieztatzen baduzu edo aurkitzen baduzu bilatzen zenuena… pozgarria da, noski. Baina ezeztatzen duzunean ere bai; esaten duzu: “hau ez da horrela”. Eta horrek beste bide batera eramaten zaitu. Horrek ere betetzen nau.
Eta irakasle-ikuspegitik, zer ematen dizute belaunaldi berriek?
Ez dakit oso politikoki zuzena den hau, baina irudipena dut lehengo ikasleak motibatuagoak zeudela. Gizartea ere aldatu egin da, eta lehen motibazio handiagoa zegoen ikasteko, eta baita euskararekiko ere. Militantzia handiagoa zegoen. Agian talde txikiagoak zirelako ere bai… Ez dakit zergatik gertatzen den, baina niretzat agerikoa da. Euskara eremu akademikoan bakarrik erabiltzen dute; hortik kanpo, hutsune handia dago.
Nik esaten diet: “Zuek etorkizuneko medikuak zarete. Zuen esku dago hau guztia hobetzea”. Esaterako, historia kliniko bat euskaraz egitea ala ez.
Nik espero nuen gehiago aurreratzea euskararen aldetik, eta bestela ere bai. Adibidez, askoz ere gutxiago etortzen dira klasera. Digitalizazioak aukera hori ematen die, baina galtzen dute besteekiko harremana, elkarri galderak egitea, ikuspuntuak partekatzea, eztabaidatzea… Hori dena oso aberasgarria da, eta uste dut galtzen joan dela. Egia da oso gizarte indibidualista dugula, baina, hala ere, lehengo ikasleek bokazio handiagoa zutela uste dut.
Orduan, zuk hori eskatuko zenioke belaunaldi berriari: bokazioa eta motibazioa.
Hori da. Oso formazio ona jasotzen dute, eta nahiko nuke dakitena pazienteei eta ingurukoei helaraztea. Hori nahiko nuke.
Eredu ona dute zugan. Zorionak sariarengatik.
Gai honi buruzko eduki gehiago
Elhuyarrek garatutako teknologia
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
