Txertoak, gerrak eta emakumeak
Txertaketek lotura estua dute gerrekin. Adibidez, gerra askoren albo-ondorioa izan da leku eta saio hartan zegoen txertaketa-kanpaina etetea. Bestalde, gerrara joan aurretik, soldaduak txertatu izan ohi dira, borrokalekuko patogenoak hilgarriagoak izan baitaitezke, etsaiaren armak baino. Eta, txertaketetan, arrunta da hizkera militarra: kanpaina hitzak kutsu hori du, eta azkenaldian agintari aditu bati baino gehiagori entzun diogu «gerran bezala txertatu behar da».
Gerrak gizonekin lotzen dira. Alabaina, Svetlana Aleksievtx kazetari, idazle eta Literaturako Nobel saridunak, Gerrak ez du emakume aurpegirik liburuan, II.Mundu Gerran emakume sobietarrek parte hartze nabarmena izan zutela erakutsi zuen.
Gauza bera gertatzen da txertoekin. Hiru gizon agertzen dira txertoen historiako podiumean: Edward Jenner, Louis Pasteur, Jonas Salk; baztangaren, amorruaren eta poliomielitisaren aurkako txertoak lortu zituzten zientzialariak, hurrenez hurren. Baina hiru horien atzetik, edo aurretik, emakume asko izan dira eta dira funtsekoak, bai txertaketen historian, bai txertoen garapenenean.
Esaterako, Edward Jenner jaio baino 30 urte lehenago, Mary Wortley aristokrata ingelesak, Konstantinoplan zegoela, ikusi zuen hango emakumeek baztanga zuten gaixo arinei zornea hartu, eta haurrak infektatzen zituztela, nahita. Horren ondorioz, haurrek gaitz arina pairatzen zuten, eta babestuta geratzen ziren etorkizuneko infekzioekiko. Semearekin gauza bera egitea erabaki zuen, eta, Europara itzuli zenean, praktika haren berri eman zuen, han eta hemen. Jennerrek bere txertoa aurkeztu zuenerako ideia hura ezaguna izan ez balitz, agian, ez zukeen hain harrera ona izango.
Louis Pasteurren laborategiko kide garrantzitsuenetako bat, berriz, bere emaztea izan zen, Marie Laurent. Eta Jonas Salkek txertoa garatzeko erabili zituen bakterio-kulturak hazteko metodoa emakume bati zor zaio: Leone Farrell biokimikari eta mikrobiologoa.
Gaur egunera etorrita, COVID-19aren txertoen garapenean ere emakume ugari daude. Aipagarrienetako bat Katalin Karikó da. 65 urte ditu, eta Hungarian jaio zen, baina, gehien bat, AEBetan egin du bere ibilbide zientifikoa. Orain, RNA mezularian oinarritutako txertoen amatzat jotzen dute komunikabideen izenburuetan, baina, hastapenetatik eta urte luzez, itzalean aritu da, inolako aitortzarik eta babesik gabe.
Hura izan zen RNA mezularia txertoak egiteko egokia izan zitekeela proposatu zuen lehenetarikoa. Eta, ezezko bat bestearen atzetik jaso bazuen ere, ez zuen etsi. RNA mezulariak txertoetan erabiltzeko ematen dituen arazoei irtenbidea aurkitu zien, eta hiesaren eta minbizien aurkako txertoak garatzen saiatu zen, laborategi handien laguntzarik gabe. Hala ere, garapenen bat patentatzea lortu zuen.
2010ean, Moderna konpainia sortu zen, eta Karikóren lana oinarri zuen patentea erosi zuen. 2013an, berriz, Biontech enpresak Karikó kontratatu zuen; orain, zuzendariordea da. 2020aren amaieran-2021aren hasieran, Modernak eta Pfizer-Biontechek garatutako txertoak jartzen hasi dira Europan eta AEBetan, eta beste gaitz batzuetarako ere probatzen ari dira RNA mezularian oinarritutako txertoak eta tratamenduak, hala nola ebola, zika edo alboko esklerosi amiotrofikoa. Urrutira heldu da Karikóren ezkutuko lana.
Gai honi buruzko eduki gehiago
Elhuyarrek garatutako teknologia
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
