Maitea, zer usain gozoa darion zure larruazalari!
Arrain freskoak apenas du arrainei egozten zaien sunda edo kirats bereizgarririk. Usain suabea dute, ez oso desberdina espezietik espeziera. Hil osteko orduetan, berriz, usain desberdinak agertzen dira ur gezatako eta gazitako arrainen artean; izan ere, itsasoko arrainei trimetilamina darie. Zer da hori?
Itsasoko arrainek arazo larri bati egin behar diote aurre, etengabeko lehian bizi baitira gazitasunaren aurka. Arrainek deshidratatzeko arriskua dute, beren zeluletako urak ihes egiten baitie. Ekonomian ez bezala, non dirua beti gutxi dutenen poltsikoetatik asko dutenenetara mugitzen den, itsas animalien zeluletako urak joera du gatz-kontzentrazioa mintzetan zehar berdintzeko. Lehia, beraz, bakailao gatzatu lehor ez bilakatzearen aurkakoa da!
Testuinguru horretan, itsasoko ornogabeek uko egin diote urari eusteko borrokari. Beren barne-osmolaritatea itsasoaren pare mantentzearekin konforme dira (osmokonformeroak dira). Kanpo-ingurunearekiko isoosmotikoak dira; 1.100 mOsm/kg-ko osmolaritatea dute zeluletan. Baina balio altu horiek ez dira zelulako ioien maila altuen ondorio, zelulen proteinak eta lipidoak kaltetuko liratekeelako gatz-maila altu horiekin. Zelulek, aitzitik, osmolaritate altu horietara iristeko, osmotikoki aktiboak diren solutu organikoak metatzen dituzte. Askotan, osmolito horiek aminoazido neutroak dira, baita poliolak, urea eta metilaminak ere.
Bestalde, itsas ornodun gehienak osmorregulatzaileak dira, eta uraren eta ioien garraio aktiborako dituzten organo espezializatuek (giltzurrunak, zakatzak) itsasoarekiko hipoosmotiko bihurtzen dituzte. Baina, hala ere, bizirauteko beharrezkoa dute osmolito-maila altuak gordetzea. Itsasoko arrainen barne-osmolaritatea 350 mOsm/kg da, eta osmolito nagusia metilamina bat da: trimetilamino N-oxidoa (TMAO). Hiltzean, arrainari ehunak andeatzen hasten zaizkionean, TMAO trimetilamina (TMA) bihurtzen da. TMA hori oso lurrunkorra da pH altuan, eta sudurreraino heltzen zaigun kirats bereizgarria ematen dio arrain zaharkituari. TMA zefalopodoen eta krustazeoen arrain-usainaren eragile ere bada; txibia arruntak, esaterako, 86 mmol/kg TMAO metatzen ditu. Arrainari eta txibierroei limoia jartzen diezun horietakoa zara? Bada, ozpin, limoi zein tomatearen azidotasunek TMAren harrotze hori geldiarazten dute, usaina estaliz. Mesedez, etxera, arraina jaten gonbidatzen bazaituztet, ez niri limoirik eskatu. Gure etxeko arraina freskoa da eta!
Zenbait arrain espezietan, gadidoetan adibidez (bakailaoa, legatza, berruenda, bakalada, paneka…), TMAren ekoizpena nahiko azkar has daiteke, TMAO-demetilasa entzima dutelako. Arrain-espezie guztiei, oro har, bizirik zeudenean zeukaten bakterioen populazioa emendatzen zaie hil eta 24-48 ordura. Bakterio anaerobio fakultatiboek, maila kritikoetaraino haztean, TMAO erabiltzen dute elektroi-hartzaile gisa eta, hala, TMA ekoizten. Habitat eta esparru geografiko gehienetako arrainetan, ekoizle nagusia Shewanella putrefaciens bakterioa da, arrainetan arruntak diren bestelako bakterioek ere gaitasun hori baduten arren.
Horrela, TMA-mailak neurtzen dira arrain-kalitatearen adierazgarri, eta, zenbaitetan, neurketetarako sudur elektronikoak erabiltzen. Baina arrain guztiek ez dute TMAO-maila berbera beren muskuluan.
Ur sakonetako arrainen kirats sakon hori!
Ez dakit arrain-espezieen arteko usain-rankingik osatuta ote dagoen, baina TMAO-mailan badira aldeak. Hor, itsaso sakonetako arrainak dira txapeldunak. Ingurune meso eta batipelagikoan badira oso mokadu finak eskaintzen dizkiguten arrainak. Plataformako arrain-estokak agortu ditugun heinean, gero eta joera handiagoa erakutsi dugu nazioarteko ur sakonetara arrainen bila joateko. Arrantzuan, sakoneko arrainak 400 m-tik behera harrapatzen diren horiek dira: berruenda, bisigu ahogorria, halibuta… (1. taula, 2. irudia).
Sakonerarekin beste estres-mota bat azaltzen zaigu: presio hidrostatikoa (100 m bakoitzeko 10 atmosfera gehiago). Sakonerarik sakonenean, ingurune hadalean (6.000-11.000 m), presioa 1.000 atm ingurukoa da (gu 1 atm-n bizi gara, eta autoko gurpilei 3 atm-ko presioa sartzen diegu). Hori dela eta, airez beteriko egiturak, igeri-puxikak eta bestelakoak, ekidin behar dituzte oso ur sakoneko arrainek. Izan ere, gogoratu presio altuetan belarrietan nabari duzuen eragina. Baina horrek ez du arazoa konpontzen, proteinek ere nozitzen baitute presioa. Beraz, ur sakonetako arrainek piezolitoak (presioaren aurkako molekula organikoak) erabiltzera jo dute, proteinak babesteko. Eta zein da piezolito nagusia arrainetan? TMAO… Erlazio lineala dago, gainera, sakoneraren eta arrain teleosteoen TMAO-mailen artean. TMAO-mailak 40-50 mmol/kg ingurukoak dira gainazalean, 150 mmol/kg-koak 1.400 m-ra eta 261 mmol/kg-koak 4.850 m-ra.
7.000 m-an aurkitu ohi den Notoliparis kermadecensis arrain hadalean 386 mmol/kg-ko kontzentrazioa neurtu da, eta arrainaren barne-osmolaritatea 991 mOsmol/kg-ra igoarazten du horrek. Datu horrek azalduko zukeen zer dela eta ez den aurkitu arrainik 8.400 m azpitik. Sakonera horretan beharko litzatekeen TMAO-mailak hiperosmotiko bihurtuko zituzkeen arrainak. Beraz, arrainak ur gezatako baldintzetara egokitzera derrigortuko lituzke sakonera horietara metatutako TMAOak.
Bestalde, elasmobrankioetan (marrazoak, manta-arrainak eta arraiak) beste gauza bat gertatzen da. Multzo horretan ere espezie asko batipelagikoak dira, eta urea erabiltzen dute osmolito nagusi gisa, zeinak txiza-usain handia ematen baitie. Arazoa da ureak eragin proteolitikoa duela. Horrenbestez, proteinak babesteko zerbaiten beharrean daude arrain horiek, eta zer hobeagorik TMAO baino? Koktel usaintsua kontzentrazio magiko batean agertzen da espezie gehienetan: urea-parte bakoitzeko, TMAO-parte erdia. Beraz, osa dezagun gure sailkapena, eta, hemendik aurrera, arrandegira joan eta gero, antolatu arrain-usainen testak zuen etxeetan!
Gizakiei arrain-usaina ematen dien gaixotasuna
Pertsona batzuei arrain-kiratsa darie. Oso sakona! Ez naiz higieneaz, izerdiaz ezta halitosiaz ere ari. Gaitz metaboliko lotsakor arraro baten aurrean gaude: arrain-hatsaren sindromea edo trimetilaminuria (TMAU). Flabin-monoxigenasa 3 (FMO3) entzimaren gaineko akats genetikoek sortua da, eta 40 mutazio inguru katalogatu dira giza gene horretan. FMO3ak funtzionatzen ez duenean, edo behar den beste ekoizten ez denean, gorputzak ezin du TMA metabolizatu.
Dietako arrautza-gorringo, lekale, haragi gorri zein arrainen osagaiek zenbait metabolito nitrogenatu sortzen dituzte, hala nola kolina, karnitina, lezitina eta TMAO. Haiek baliatuta, gure bakterio-florak TMA sortzen du. Zu eta neu babestuta gaude gure sasoiko FMO3ari esker, eta TMA usain bako TMAO bihurtzen dugu. Eritasuna pairatzen dutenek, aldiz, izerdi, gernu zein arnasetik askatzen dute TMA, eta, ondorioz, arrain-hats bortitza darie (3. irudia). Ezezagunak diren arrazoiak direla eta, emakumeetan zabalduagoa dagoen gaitza da, eta sexu-hormonei loturiko baldintzek moldatzen dute hats-jarioa. Baina arrain-usainetik aparte badarigu besterik? Zeren bila zebilen Jean-Baptiste gurea?
Bereizten gaituen lurrin hori
Bai, badugu gurea eta bakarra den usaina; gure “eau de gu geu”. Barkatu, gure “eau de ni neu”. Jadanik mitikoa bihurtu den lanean, Wedekind eta lagunek “frogatu” zuten gure soin-inguruko airean zerbait badagoela. Hainbat mutilek erabilitako kamisetak eman zizkieten Bernako Unibertsitateko 121 neskari, usaindu eta beren gogokoena aukera zezaten. Kamisetak soinean jantzita eraman zituzten mutilak 3 egun egon ziren dutxatu gabe eta perfumerik erabili gabe. Proba egin eta gero, neska eta mutil guztien azterketa genetikoa egin zen, parte-hartzaileen Histokonpatibilitate Konplexu Nagusiko (HKN) geneen genotipoa aztertuz. “Usainleek” esanguratsuki aukeratu zituzten berekiko HKNko alelo desberdinenak zeuzkaten mutilen kamisetak. Sexu-hautespenak, antza, usaimen-mekanismoak erabiltzen ditu arrain, hegazti, narrasti zein ugaztunetan. Bikotekide egonkorra aukeratzeko usaimenera jotzen dugu nonbait, eta, horretarako, gure HKNaren osaketa genetikoak usain bereziz hornitzen gaitu: gure NAN sexualaz!
HKNko geneek ornodunen zelulen mintzeko hartzaile-sorta (HLA molekulak) handia ekoizten dute, zeinak gai baitira peptido antigeniko ezberdinak lotzeko. Antigeno horiek dira gure defentsa immuneko T linfozitoei aurkezten zaizkienak, norberaren zelulak arrotzetatik bereizteko. HLA molekulek atxiki eta aurkezten dituzten peptidoetako asko gure zelulen prozesu proteolitikoetan sortuak dira egunerokotasunean. Etengabe hiltzen zaizkigun zeluletan, peptido horiek HLA hartzaileetatik askatzen dira eta, lurrunkorrak izanik, usaina ematen digute. Gizakion (baita beste ornodunen ere, arrainak barne) HKNko gene-kopurua handia da, eta, gainera, gene bakoitza ezagutzen diren gene polimorfikoenen artean daude. Adibidez, HLA-B locuserako 1.600 alelo desberdin dauzka H. sapiensek. Ez daude, beraz, bi gizaki HLA molekulen hornidura bera dutenik, ezta peptido lurrunkorren aurkezpen bera egiten dutenik ere. Horrez gainera, kontuan izan behar da gizakian 24.000 genetik 1.000k ekoizten dituztela usain- eta feromona-hartzaileak, bakoitza usain-molekula batekiko edo batzuekiko espezifikoa. Hartzaile horien aurkikuntzagatik, Medikuntzako Nobel saria eman zieten Linda Buck eta Richard Axeli, 2004. urtean. Gure genomaren % 4, beraz, usaintzeaz arduratzen da. Eboluzioaren mekanismoetan ongi oinarritutako arrazoi bat egon behar du horretarako. Darwinek beti du arrazoi! Eta gene-barietate izugarri horrek usaimenaz gure bikotekidea aukeratzeko ardura balu?
Erregina gorriaren hipotesiari jarraikiz, garrantzitsua izan behar du bikotekide egokia aurkitzea. Eta, horren ondorioz, HKN-hornidura antzekoena duten aleak, gure ahaideak kasu, baztertzen ditu gure sudurrak, eta gurekiko desberdinagoak diren aleen artean aukeratzen du bikotekidea. HKNko aleloen konbinaketa berria izango dute gure seme-alabek beti, “gu bion” hornidura propioa nahastean. Patogenoekiko etengabeko lehia horretan, haiek gure bizkar bizi nahi dute eta guk kanpoan utzi nahi ditugu. Patogenoei gauzak zailtzea da xedea, gizaki bakoitzaren HKN-sistemak eraikitako “misilen aurkako gerriko” propioa gainditzera behartuz, bakterioen aurkako “armen eskalada“ etengabean. Gure HKN-hornidurari egokitzen zaizkionerako, seme-alabak izaten ditugu. Eta patogenoek gainditu beharreko defentsa-sistema berria dute gizaki berri horiek. Baina beste artikulu baterako “egurra” izan daiteke hori!
Kamiseten ikerketak eman du negoziorako biderik ere. GenePartner hitzorduen enpresak HKNko 6 gene aztertzen dizkizu, 100 €-ren truke. Gero, beren datu-baseetan zurekiko alelo-konbinaketa desberdinarekin ageri den bikotekidea gomendatzen dizute (4. irudia). Edo zure bihotzeko pinpilinpauxa aurkitu duzula uste duzunean, zuen bion geneak azter ditzakezue. Berdinegiak badira, agur Ben-Hur! Hori bai, desberdinak badira ziurtatuak dituzue: maitasunezko etorkizuna, sexu-harreman zoragarriak, eta zolduraren aurkako borrokan ezin hobeto gaituak izango diren seme-alaba osasuntsuak.
Bazter ditzagun, beraz, lurrinak eta perfumeak, atera ditzagun gure pituitariak eta ibil gaitezen usainka, taberna, eskola, plaza, mendi zein zinematan. Maitemin gaitezen gure lurrinez eta haiek daramatzaten mezu ezkutuez. Izan gaitezen gizaki zuhur eta sudurdunak. Eta egoera horretan, non gelditzen naiz neu, gizaki baztertu anosmiko hau? Paradisuan! Behinola usaindu nindutelako, eta ondo usaindu ere! Eta hari aitortzen baitiot niretzako lurrunik gozoena eta gogokoena.
BIBLIOGRAFIA
Idatzi zuk zeuk Gai librean atalean
Gai librean aritzeko, bidali zure artikulua aldizkaria@elhuyar.eus helbidera
Hauek dira Gai librean atalean Idazteko arauak
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
