Zientziaren sorrera Grezian: Eskola Joniarra
Antzina-antzinan greziarrek bi errito-mota ezagutu zituzten: olinpikoa bata, ektonikoa bestea eta horiekin batera baita bi mitologi mota ere. Dauzkagun K.a. VI.mendeko dokumentu urriek bi kultur-motaren existentzia adierazten dute: misterio elusinoak eta orfikoak. Mundu ilun eta gutzen den iezagutu honetatik bi adar sortuko dira; alde batetik olinpo-mitologia, bestetik lehen filosofia eta zientzia.
Herodotok dioenez orfismoa Egyptotik ekarri zuten. Honek bere kosmogonia zuen; honetan zegoen ernal-gauak mundu-arraultzea sorterazi zuen, eta hau Ortzean eta Lurrean banatzen zen, biziaren aita eta ama aurkeztuz. Bi hauen artean Argiaren izpiritu hegaduna ibiltzen zen; hau, batzutan, Eros izenaz ezagutzen zuten. Izpiritu honek gurasoak elkartzen zituen eta ezkontza honetatik Zeruaren Semea sortu zen: Zeus . Garaiko mistizismoak ikur hauen bitartez ikustezinaren bidea haztamukatzen zuen. Ideia orfiko hauek Greziako filosofía idealistan sartu ziren eta bere bitartez kristautasunean.
Hasierako iturburu honetatik pentsakera filosofikoan bi korronte sortu ziren: natur/arrazionalista den Asia Txikiko Joniako filosofia eta Hego Italiako pitagorismo mistikoa.
Eskola joniarra: Mileto
Greziako Zientziaren historiaren hasiera K.a.VI.mendekoa bada ere, aurretik beste zenbait oinarri jarrita zeudela hartu behar da kontutan. K.a.1.00( urtearen inguruan burdina Grezian ezaguna eta erabilia zen. Bestalde, Egyptorekin eta Mese potamiarekin Greziaren erlazioak arruntak ziren. Beraz, zientzia greziarraren fenomenoa ez da gertakizun isolatua.
Esandako faktore horiek zirela eta greziar asko beren penintsulatik aldeeginez Asia Txikiko irletan eta kostaldean kolokatuz iren. Honela K.a.VIII.mendearen bukaeran Mediterranioko kosta polis (Hiri) greziarrez beterik zegoen: Mileto, Efes (Kolofon, etab.
Garai honetan (K.a.IX.edo VIII.mendean)Homeroren olerkiak agertu ziren. Hauetan zibilizazio baten islada ikus daiteke eta zibilizazio horri zegokion kultura benetan harrigarria zela esan dezakegu. Hala ere, gaur egun ezagutzen dugun bezala, zientzia greziarraren sorkuntza izateko zenbait urtek iragan behar izan zuen: Zientzia joniarra K.a.VI.mendean plazaratu zen Mileton. Asiaren eta Europaren bidegurutzean zegoen hiri honetako portura Egyptoko, Feniziako eta Greziako merkatariak joaten ziren maiz eta kostako hiririk aberatsen bihurtu zen.
Bere biztanleek herri, erlijio, ideia, hizkuntza eta ohitura desberdin asko ezagutu zuten. Beraz, ez da harrigarria galdera asko plazaratzen zutela jakitea. Baina, galderekin batera erantzunak biltzen eta sailkatzen hasi ziren eta honela beren interesak eremu berritara iragan ziren: astronomia, fisika, matematika, biologia, medikuntza eta kartografiaz lan egiten eta aztertzen hasi ziren.
Tales, Anaximandro eta Anaximenen adimenek Mileton eman zuten beren fruitua. Hauek Historiako lehen fisiologoak (naturaren ikerketa dinamikoa) dira, hots, fisika edo filosofia naturaleko ikerleak, filosofoak pentsakera hutsez arduratzen ziren bitartean. Beraz, lehen urrats hauek fisiologia bat suposatzen dute, eta honek, filosofia ez den heinean, zientziaren problema den gauzen ezaguera errealak plazaratzen dituen lehen oztopoak edo galderak ebazteko zalantza onartuko du.
Miletoko Tales:
K.a.624 urtean jaio eta 545. urte inguruan hil zen. Ziuraski jatorriz fenizioa zen hau, merkatari, injineru matematikari eta astronomo izan zen. Bere ospea zela eta, Prieneko Bia , Rodako Klobulo , Mitileneko Pitako , Atenako Spolon , Korintoko Periandro eta Lazedemoniako Kilon ekin batera Greziako zazpi jakintsuetako bat kontsideratua izan zen.
Bere eskolaren garrantzirik handienetako puntua, Unibertsoa, bere osotasunean, lehen aldikoz gauza guztiz naturaltzat hartzea izan zen eta beraz, mitologiako jainkoen mundua alde batera utzirik, ezaguera normalez eta ikerketa arrazionalez adierazterik bazegoela onartzea.
Talesek landareek eta animaliek bizi izateko ura behar zutela ikusiz antzinako teoria bat berpiztuz, ura edo hezetasuna gauza guztien esentzia zirela pentsatu zuen. Gauza guztiak lehen elementu baten bidez adierazteko ideiak, eszeptizismo filosofikoa eragiten zuen, zeren burdina edo zura azkenik eta funtsez ura baino ez badira, gure zentzuek engainatu egiten gaituzte, eta ez dago horietaz fidatzerik.
Matematikaren aldetik Tales gehienbat praktikoa izan zen. Egyptora joan eta piramideen altuera neurtzeko metodo bat asmatu zuen. Untzi baten kostarainoko distantzia kalkulatzeko gaur egun ezagutzen ez dugun metodo bat ere asmatu zuen. Baina, nahiz praktikoa izan ez zen gauza primarioetan bakarrik gelditu; aldiz, Egyptoko agrimentsoreen geometria ezaguturik geometriaren ildotik abiatu zen, ondoan dauden proposizio hauek eginaz:
- Diametroak zirkulua bi parte berdinetan banatzen du.
- Bi triangeluk, bi angelu eta alde bat berdinak badauzkate, berdinak dira.
Triangelu isoszele baten oinarrian angeluak berdinak dira.
Bi zuzen elkargurutzatzen badira, erpinez aurkako angeluak berdinak dira.
Zirkunferentzierdi batean inskribatutako angelua zuzena da.
Bi triangelu antzekoren aldeak proportzionalak dira.
Talesen astronomia egyptziarra da eta Lurra itsasoaren uretan eutsita zegoela kontsideratzen zuen.
Miletoko Anaximandro (K.a.610-545)
Gnomon-ahots, gainazal laun eta horizontal batean finkatutako ziri bertikal bat erabili zuen mendebaldeko (Egypton eta Mesopotamian jadanik erabilia zegoen)lehen astronomo bezala kontsideratua dago. Gnomonaren bidez udako eta neguko solstizioak froga daitezke; baita egunean zehar sortutako itzalak mendebaldetik ekialderantz urtean bira oso bat betetzen duela ere; gainera urtaroen iraupenari buruz argitasuna lor daiteke. Guzti honetatik, ortzea zentruan Lurra zuen esferaerdia zela ondorioztatzen zuen.
Tales eta Anaximandoren teoriak emanak izan arte, Lurra mugagabeko oinarri solido baten gainean zegoela kontsideratzen zen. Haiek, Lurra, mugak dituen zilindro baten antzera suposatzen zuten; zilindro hau ortze-esferan flotatzen urezko, airezko eta suzko geruzaz inguraturik zegoen. Eguzkia eta izarrak hasierako suzko geruzatik eroritako pusketak ziren eta gauza guztien zentrua zen Lurraren inguruan zirkuluetan jira-biraka ibiltzen ziren. Gauez, Eguzkia Lurraren azpitik pasatzen zen eta ez inguruan, antzinako sistemek esaten zuten bezala.
Lehen mappa mundi aren marrazketa ere Anaximandrori sor zaio. Halere, Anaximandoren garrantzirik handieneko ekarpena bere munduarekiko ideia izan zen. Uraren printzipioak, nahiz eta zenbait kasutan adierazpen onargarriak ematen bazituen ere, ez zuen erabat betetzen Anaximandro eta hori gainditu asmoz abstrazio bat onartu zuen, apeiron izenekoa, (determinatu gabekoa, alegia).
Apeirona formarik gabeko masa zen, une berean gauza material guztien iturri eta helburu zena. Apeiron kontzeptutik, Unibersoaren iraupena infinitu dela eta mugagabeko espazioan jarririk dagoela ondoriozta daiteke. Apeironen aurkako elementuen eszisioaren bitartez eta egunero Naturan ari diren ohizko indarren bitartez ezagutzen dugun mundua sortu zen. Hemendik, filosofia mekanizista arrazionala ateratzen da.
Natura organikoari buruz Anaximandrok zera zioen: Lehen animaliak hezetasunetik sortu ziren eta oskol arantzadun (floios) baten barneko aire kutsatuan, denborarekin urbazterrera igon ziren, oskola apurtu zen eta berehala, bizimodua aldatu zuten (Aecio, IV,3,2). Animalia batzuk beste batzuetatik eratorriak izatearen ideia eboluzioaren teoriaren lehen urrats bezala kontsidera liteke.
Azkenik, apeirona betikoa zela pentsatzen zuen eta, bide batez, gauza guztiak, zeru-gorputzak barne, suntsiketara eta izaki unibertsalaren unitate zatiezinera erortzera kondenatuta zeudela.
Miletoko Anaximene (K.a.+526)
Anaximandroren lagun honi buruz ezer gutxi ezagutzen dugu. Berarekin Miletoko eskolak amaiera izan zuen. Dakigunez bere lana Unibertsoaren ideiari eta astronomiari buruzkoa izan zen. Unibertsoaren lehen gaia airea zela pentsatzen zuen. Hau, kondentsatzen zenean hasiera batean ur eta gero lur bihurtzen zen.
Anaximenen teoriari buruz Sarton historialariak zera dio: Aireak itxura guztiak kondentsazioaren (pycnosis)edo bakantzearen (manosis)bitartez har ditzakeenez gero, lehen gala da. Aldaketa kualitatibo hauek tenperaturarekin daude erlazionatuta. Bakantzeak tenperatura handiagotzen duen bitartean konpresioak txikiagotu egiten: Ahoa irekiz putz egiten badugu, aire beroa irteten da, aldiz, ezpainak ia itxiz egiterakoan hotza ateratzen da. Airearen eta bizi-hatsen arteko uztarketa dela eta, mundua bere osotasunean, izaki bizi baten antzekoa zela suposatzen zuen. Konparazio hau Erdi Aroko makro eta mikrokosmoen hazia da; honek, XVI.mendean indarrean egon ondoren Berpizkundeko muga gainditu zuen.
Astronomiari dagokionez Anaximenen ustetan astroak, Eguzkia barne, suzkoak ziren eta Lurraren inguruan zebiltzan; Lurra, berriz, launa zen. Lurra eta astroak airean flotatzen ari dira. llargiaren argiaren iturburua Eguzki-argiaren islada zen eta euria hodeietako kondentsazioak muga batetik gora egiten zuenean hasten zen.
Joniako eskolaren barnean aipatu behar diren beste izenak, hauexek dira: Tenedoko (Tales irla honetan hil zen) Kleostrato, bere lana astronomiari buruzkoa izan zen eta Kolofoneko Jenofonte (K.a.550 - 470)lehenengo geologo eta palentologotzat hartua izan da.
Beraz, eskola joniarrak mende oso bat baino gehiago iraun zuen eta honen azkeneko garaian paraleloki beste eskola ari zen sortzen; pitagorikoa, alegia. Hurrengo alean honetaz arituko gara.
Zu idazle
Zientzia aldizkaria
