IZADI: elkarte naturzale usurbildarra
Daniel Palacios.- Honen istorioa, 1968-69 inguruan hasi zen. Garbi-alai elkarte artistiko-musikalak atal desberdinak zituen eta hauen artean mendizaleek osatzen zutena. Bertan, mendizale-elkartearen barnean, mikologi taldea eratzea eta Tolosako txapelketan parte hartzea erabaki genuen. Ondorengo urteetan, Tolosako, Galdakaoko, Gasteizko etab.eko txapelketetan parte hartu genuen, nahikoa maila erosoa lortuz gainera.
Baina, garai hartan Arantzadik eta Gipuzkoako beste zenbait mikologi elkartek zituzten erizpideekin ez geunden zeharo ados, zeren lehiaketarantz zuzendurik zeuden txapelketak ez bait ziren batere didaktikoak. Stand bakoitzean espezie bera behin baino gehiagotan agertzea, eguneroko leloa zen eta talde indartsuek espezie berberak biltzen zituzten.
Epaimahaikoek adibidez 30 stand-i begiratu behar zieten, eta nahiz eta behin eta berriz aztertu, gaizki sailkatutako onddoren bat pasatzea ez zen harritzekoa. Bestalde, bertara zihoan jendeak, onddoak era desberdinez sailkatuak aurki zitzakeen eta ongi sailkatuak gainera; zeren eta sailkatzeko era desberdinak bait daude, eskolen arabera. Eskola desberdinen artean, anglosaxoniarra eta frantsesa dira ezagunenak. Beraz, eta hau ikusirik, lehiaketa-mota hauek arbuiatzea erabaki zen.
Nahiz eta aurrez baliagarriak izan, garai hartan ez zuten balio. Hau zela eta, lekuz aldatzen joango ziren erakustaldiak antolatzea irtenbide egokia iruditu zitzaigun. Lehiaketatik at geratu eta stand bakarra egoten zenez, gure espezialistek epaimahaian egon beharrean onddoak sailkatzen zituzten. Gainera, deskuidatzeko arriskua urritu egiten zen eta erakusketak, jendeari dagokionez, didaktikoagoak bilakatzen ziren. Laupabost urte igaro ondoren, sakabanatu egin ginen eta bakoitzak bere aldetik jo zuen.
Neuk harrez gero, mikologi lanetan ihardun dut eta 1980.ean (Andatza mendizale-elkarteak antolatu zituen bostgarren ihardunalditan) gaztetxoei zuzendutako mikologi lehiaketa antolatu zen, geuk parte hartuz. Zeren mikologiazko lehiaketa lokalak, diapositiben bidez egindako proiektuak etab. aurrera jarraitzen laguntzen ziguten. Onddoak ezaguterazteko bide egokia zen; hitzaldiak antolatzen ziren etab. Hau ikusirik erakustaldi bat antolatzea erabaki zen.
Erakustaldia eratu ondoren, bazterturik geneuzkan kezkak azaleratu egin ziren eta jakina, kezka hauen artean ez zegoen mikologia bakarrik. Zeren eta gure ustetan, mikologia bakarrik lantzen bagenuen, puntazko jokuan ona den pelotari baten modukoak izango ginatekeen; beso bakarra garatuko bait genukeen, eta gure asmoa gorputz osoa garatzea zen. Beraz, hau kontutan hartuz, botanika, ornitologia eta beste zenbait arlo ere landu behar zela erabaki genuen, zerbaitetarako balioko zuen lana egin nahi bagenuen behinik behin.
Une hartan bazen Usurbilen hau aurrera eramateko prestatuta zegoen jendea. Hala nola, botanika arlorako Errekondo, berez Laborantz Injineru Teknikoa izanik gai honetaz jantzirik bait zegoen. Arantzadi elkartean ornitologi arloan lanean ari zen Angel Nuñez ere hor zegoen, ornitologi asmoak burutzeko. Laborategi- eta aholku-lanetarako berriz, Isidoro Iturralde pertsona egokia ikusten genuen, zeren naturarekin hertsiki loturik bizi den pertsona izateaz gain biologoa bait da, eta azkenik neroni sartu nintzen mikologi lanetan.
Beraz, ikus dezakezunez, Arantzadin elkarlanean genbiltzan bi geunden herrian; Angel eta neu, eta bestalde, ongi prestaturik zeuden beste bi: Errekondo eta Iturralde. Beraz eta nolabait esateko, nahikoa eratua geneukan bizkarrezurra. Ez ginen umezurtzak eta bagenekien zer egin nahi genuen. Fitxak osatuz eta udaletxeari diru-laguntzak eskatuz, martxan hasi ginen. Gaur egun, 29-32 bazkide izango ditu elkarteak.
E.- Elkartea nolabait eratu ondoren, zeintzu izan ziren gerora emandako aurrerapausoak?D.P.- Ekintzak burutzen hasi ginen eta hasiera emateko asmoz, Maiatzean egiten den Natur Astea antolatu zen. Bertan, garaiari dagozkion onddoak, udaberriko onddoak hain zuzen ere, garaiko botanikazko espezie batzuk, etab. biltzen dira. Erakusketa hauek antolatzen ziren heinean, herrian fosilez kezkaturik zeuden pertsonak bazeudela ohartu ginen. Beraiek bazuten jadanik nahikoa fosil, baina sailkatu gabe. Beraz, Arantzadin paleontologian espezializatuta zeudenekin harremanetan hasi ginen eta beraiek sailkatu zituzten.
Ondoren, fosil hauekin erakustaldi bat burutu zen, zenbaitzurengan kezka sortuz. Honen ondorioz, fosilen bilaketarako espedizioak ere antolatu dira; Burgosko Ordejón de Abajo-raino joan gara. Azkenaldi honetan, Deban ihardun gara eta berriro joateko asmotan gabiltza. Dirudienez, eta gauzak nola doazen kontutan hartuz, beste adar berri bat eraiki beharrean izango gara; jendearengan horretarako nahia ikusten bait da. Bestalde eta Andatza mendizale-elkartearekin elkarlanean, mikologi ihardunaldiak antolatzen dira.
Bertan, mikologiarekin eta natur zientziekin zerikusia duten edozein motatako lehiaketak antolatzen dira (argazkiak, marrazketak,...); diapositibak proiektatzen eta jadanik arrakasta hartzen ari den gauza bitxia ere hor dago, onddoen jangarritasunaren berri ematen ahalegintzen ari gara. Horretarako era guztietako onddoez mikologi prestaketak burutzen dira eta era desberdinez gainera: ohizko nahaskiak, kroketak, pateak, etab., ondoren jendeari banatzen zaizkio. Hasiera batean, normala denez, jendea kontuz zebilen; baina orain, prestatzen den guztia jaten da. Gugan konfidantza dutela dirudi.
Beste ekintzak?, mikologi ikastaroak, ornitologia, mikologia eta botanikari buruzko hitzaldiak, onddoek ekoizten dituzten toxikazioei buruzko hitzaldiak, argazki lehiaketak etab. Jakina, material-biltze lanetan ere ari gara: ikerketarako materialak, mikroskopioaren bidez egindako argazkiak, exsiccatak...; jadanik, mikologi arloan bakarrik, hirurehunen bat diapositiba dauzkagu. Bibliografi lanetan ere bagabiltza.
E.- Arantzadi elkartea behin baino gehiagotan aipatu duzunez, esango al zeniguke zeintzu diren zuen arteko harremanak edo zuen kontura zabiltzate?D.P.- Ez, ez gabiltza geure kontura bakarka, zeren eta gaur egun Gipuzkoa-mailan bakarka abiatzea onartezinezko luxua bait da, eta neroni izan nintzen elkarte-nortasuna galdu gabe, Arantzadi elkartearen bazkide izatea proposatu nuena, besteek onetsi zutelarik. Horrela jokatzeak abantaila besterik ez bait dakar; hala nola, beraien esperientziaz baliatzea, beraiengana jo ahal izatea, geure bidea erraztea etab. Beraz, makina bat arrazoirengatik gaur egun Arantzadi elkarteko bazkide gara. Honetaz gain, IZADIko bi taldekide aktibo Arantzadin, geure kontura, sarturik gaude eta badaude beste laupabost ere, nahiz taldekide aktibo ez izan, Arantzadi elkartearekin harremanetan daudenak.
E.- IZADIko taldekide aktiboak, herritarrak al dira? Hots, usurbildarrak al dira denak?
D.P.- Bai, denok geure buruak herritartzat jo ditzakegu, zeren gehiengoak bertan jaioak edo bertan bizi garenak bait gara. Bakarren batzuk (Mikel Laboaren semea eta Landaberri ikastolako andereño bat hain zuzen ere) ez dira herritarrak. Baina, nahikoa herritartzat har daitezke.
E.- Zuek antolatzen dituzuen ekintzak, Usurbilgo herriari zuzenduak al daude?, edo esparru zabalagoa hartzen duzue?D.P.- Usurbilgo eskualdera zabaldurik gaude; maneiatzen dugun dirua gutxi bait da eta ez gara gehiagora iristen. Bestalde, nire ustetan, beste elkarte-motak edo beste elkarte batzuk landu ditzaketen alorretara sartzea ez zait bidezkoa iruditzen. Geure burua besteena baino hobeagotzat jotzea izango bait litzateke, eta hori ez zait zilegi iruditzen. Aldiz, gure asmoa bestelakoa da: beste elkarteekin elkarlanean aritzea alegia. Baina dena den, nohizbehinka eta gaia interesgarria iruditzen bazaigu, parte hartzen dugu.
Aspaldi ez dela, iazko apirilean, Bilboko Iberduero taldearen eskutik gureganatutako minerologia eta paleontologiazko materiala erabiliz erakustaldi bat antolatu genuen herrian. Hasieran, astebetekoa egitea pentsatu genuen, baina jendearen eskaera zela medio, beste astebetez luzatu beharrean gertatu ginen. Erakustaldi hau, Usurbilgo eta inguruko ikastetxeetara zuzendua zegoen.
E.- Zein motatako harremanak mantentzen dituzue ikastetxeekin?D.P.- Ikastetxeei begira lan egitea da gure nahia, zeren inguruan dagoen guztiaren berri biltzea bait da gure asmoa. Hau da, Usurbilgo berezko eskualdean sartzen den flora eta faunaren zentsua osatzea edo egitea da epe luzera daukagun helburua. Eta zuk dakizunez, mota honetako lana burutu ahal izateko, agian 20ren bat urtek igaro beharko du (gehiago ez bada), eta elkarteak artxiboak eratzeko duen arrazoia hau da. Bestalde, guk eskualde honetan lan egiteak, Gipuzkoa- eta Euskadi-mailako ikasketak osatzeko egokiera ematen du eta hori da oraingoz planteiatuta daukagun bidea. Beraz, hau aurrera eraman ahal izateko, ikastetxeetara jo behar dugu. Beraiek izango bait dira ekintza hauen jarraitzaile eta beste berri batzuren sortzaile.
E.- Lehen aipatu duzunez, materiala biltzen zabiltzate: diapositibak, datuak etab. Non gordetzen duzue material hau? Ba al duzue biltzeko leku finkorik?
D.P.- Ageri-alde ikastetxe publikoan biltzen gara. Bertako laborategia, armairu batzuk eta material egokia utzi digute gainera. Utzi diguten materialaren artean bada Nikon etxeko mikroskopio bat eta bera erabiliz esperientzia berria edo Euskadi-mailan hain ezaguna ez den esperientzia bat bideratu nahi dugu. Jakin badakigu, Nikon mikroskopioari telebista-pantaila akopla dakiokeela eta ondorioz edozein zelula-mota mikroskopioa erabiliz telebista-monitorean ikus daitekeela. Beraz, klaseak normal eman daitezke, ikasleak mikroskopio aurretik banan-banan pasa gabe. Hots, gure eritziz, edo nire eritziz behintzat, oso esperientzia bitxia izan daiteke.
E.- Hasieran aipatu dugunez, IZADI aldizkariaren bitartez izan dugu zuen berri. Zerk eraginda plazaratu duzue aldizkari hau?D.P.- Jadanik esan dizudanez, talde finko samarra ginen, zer lortu nahi genuen bagenekien eta bakarren batzuk lehenagotik idazteko edo zerbait argitaratzeko ohitura genuen. Beraz dibulgazio-mailako aldizkaria eratzea bururatu zitzaigun. Bururatzetik plazaratu arte jasan genituen makina bat buruhauste; jendeak idazteari beldur bait zion. Baina azken finean, Isidoro, Nuñez eta neu animatu ginen, eta besterik gabe aurrera jarraitzea erabaki. Zer gertatu zitzaigun?.
Oso gauza sinplea: aldizkaria plazaratu ahala geure buruak ezaguterazteko beharra ikusi genuen eta hauxe izan zen dibulgazio-mailaz gain zerbait serioagoa egiteko arrazoia; hots, ikerketa-lanak plazaratzeko beharra. Bestalde, hau kontutan hartzeko gauza da: bertan gauden batzuk dugun idazteko eragatik, dibulgazio-mailara egokitzea oso neketsua eta zaila gertatzen zaigu. Hau da, gazteei egokitutako lengoaiaz idaztea lan handia zen guretzat, eta horrela burutu zen aldizkariaren lehen alea. Lehenengo alea zenez, kritiken zain geratu ginen.
Hasiera batean kritikak baikorrak izan ziren, baina mota guztietako kritikak izan genituen. Hauen artean hizkuntzarena, gaztelania gehiegi erabiltzen genuela eta euskara soilik erabili beharko genukeela hain zuzen ere. Honi buruz badugu geure eritzia eta honako hauxe da: idazten den lana zientzi mailako edo dibulgazio-mailakoa baldin bada, idazleak menderatzen duen hizkuntzan idatzi behar da. Hori bai, beste hizkuntzari sor zaion begiruneari amore emanez, beste hizkuntzan laburpen bat idatziz. Hori beti bete izan dugu.
Baina zer gertatzen da? ornitologia, toxikazio eta mikologiazko gaiak zerbait menderatzen ditugunak ezin dugula euskaraz idatzi, ez bait dakigu, eta ondorioz, itzulpen laburtuaz baliatzen gara. Bestalde, Jakoba Errekondo dibulgazio-mailako gaietara mugatu denez, euskara bigarren mailako hizkuntza bilakatu dela dirudi. Nire eritziz euskara, euskal idazleak prestatzen diren heinean behar duen lekua hartuz joango da. Baina hori bai!, beste hizkuntzan laburpen bat egitea behartua egongo da eta beharrezkoa ikusiko balitz, ingelesez ere bai.
Bigarren alearen planteamendua egiteko garaia iritsi zenean, zenbait mikologi elkarte frantsesen zorionak jaso genituen, eta nik neure lanari ekin nion. Badakit gutxik irakurriko duten lana dela, baina dirudienez Europa-mailako zenbait sektoretan onartua izan da. Beraz aurrera. Madrildarrek, katalanek eta galiziarrek ere zoriondu gaituzte. Gure asmoa, dibulgazio-maila eta ikerketa-maila tartekatzean eta aldi berean ongi bereiztean datza. Aldizkaria ikusterakoan ohartuko zinenez, erdikaldean badaude animaliak bereizteko hanka-markak eta ziluetak. Oso erraz irakurtzeko eran agertzen dira gainera.
Hauxe izan da gure helburuak bideratzeko eta jendearen ondorioak aztertzeko asmoz eman den lehen urratsa. Lehenengo alean loreen ziluetak erabiliz, horrelako zerbait egiten ahalegindu ginen. Zenbait ikastolatan jadanik erabiliak izan direla ere bakadigu. Beraz, ikus dezakezunez eta nolabait adierazteko alderdi zientifikoaz eta separata modura prestatutako alderdi dibulgatiboaz osaturik plazaratu nahi dugu aldizkaria. Honen maiztasuna, urterokoa izaten da.
Inguruko ikastetxeetan (Usurbil, Lasarte,...) aldizkaria doan banatzen da. Hots, aldizkariaren banatze-esparruaren gehiengoa ikastetxeak dira eta geratzen diren ale bakanak, beste elkarteekin trukatzeko erabiltzen dira.
E.- Aldizkaria doan banatzen bada, nondik lortzen duzue aurrera jarraitzeko dirua?
D.P.- Diru-laguntzaz baliatzen gara; Udaletxeak eta Diputazioak eman diguten diru-laguntzaz. Azken alerako, aurrezki-kutxak ere lagundu digu.
E.- Orain arte, IZADI elkarteari eta IZADI aldizkariari buruz ihardun gara eta ez dugu zutaz ezertxo ere esan. Bizpahiru hitzetan agertuko al zeniguke zure curriculum vitae-a.D.P.- Nire curriculum profesionala inprimatzaile izatea da, eta ikasketei buruz zera esango dizut; nekazaritza-ikasketak hasi nituela Burgos-eko nekazaritza-eskolan. Baina bizitzak sortzen duen zenbait arrazoirengatik, ikasketak bertan behera utzi beharrean aurkitu nintzen. Karrera horretan, bazen fitopatologia izeneko asignatura bat. Berau, onddoek landareetan ekoizten duten gaitzetaz arduratzen zen, eta nik asignatura hura gorrotatu egiten nuen. Garai hartan nork esango zukeen mikologian arituko nintzenik?
41. urte inguruan gosearen gosez, proteinaeta bitamina-gabeziaz jota makina bat tuberkuloso bazegoen. Bestalde, Euskal Herrian, herritarren ezjakintasunagatik edo, alferrik galtzen ari zen proteina asko, eta neu horretaz ohartu egin nintzen. Hau izan zen, mikologi lanetan hastera bultzatu ninduen arrazoia.
E.- Zure alorrera bilduz, zeintzuk dira azken aldi honetan egin diren aurkikuntzarik aipagarrienak?D.P.- Mikologian, arazoa nahikoa konplikatua dago. Eskola anglosaxoniarrari jarraitzen diotenek eskola frantsesari jarraitu genionoi fosil deitzen gintuzten, eta ondorioz adostasun batetara heldu ginen; eskola anglosaxoniarrari jarraitzearen adostasunera alegia. Erabaki hau, erizpideak bateratzerantz jo zuteneko mikologo-batzarre baten ondorio da. Beraz, sailkapenak birmoldatu beharrean aurkitu gara. Bestalde, mikroskopio- eta irradiazio-ikerketen erizpideak nagusitu dira eta ondorioz artifizialki lortutako espezie berriak agertzen ari dira.
Artifizialki diodanean, lehen beste izenez ezagutzen zirela eta orain sailkapen berriak direla medio, izendapen berriaz sailkatzen direla esan nahi dut. Sortzen ari den taxonomiaren ondorioz, lehen egiten ziren hankasartzeak baztertu egiten dira neurri handi batean. Gaur egun, sailkatzerakoan zehaztasun handia eskatzen da, eta hau dela medio, azkenaldi honetan Laccaria latericia bezalako ziza bereziak aurkitu ditugu. Honek, Laccaria laccata ren antz handia du eta mimosen habitatean bizi da. Espezie hau, arrotza da; Brasilen du bere jatorria. Martxoaren hasieran edo otsailaren azkenaldera agertzen den aurrenetakoa da.
Nire ustetan, oso hedatua dagoen ziza da. Baina lehen esan dugunez, eta Laccaria laccata zizaren berdintsua denez, jendeak ez dio jaramonik egin; Laccaria laccata oso ezaguna bait da. Guk dakigunez, Laccaria latericia -ren bibliografiarik ez da ia inon agertzen. Bi Laccaria hauen artean dagoen desberdintasuna, bata biesporikoa eta bestea tetraesporikoa izatean datza. Norbaitek aurkitu eta Arantzadira eraman zuen.
Aztertu ondoren Laccata ez zenaz ohartu ginen; biesporikoa bait zen. Biesporikoen artean bila aritu ginen, baina ez genuen honen aipamenik aurkitu. Aipamen berria zen. Hasieran, Europa-mailan egiten zen lehen aipamena zela uste genuen; baina dirudienez, italiarrek aurrez aipatu zuten eta guk geneukan erreferentziazko aipamena Iparrafrikakoa zen. Penintsulan gu izan gara aipatu dugun lehenengoak. Frantzian berriz, ez dakit aipatu den ala ez; ez bait dut hango berririk. Aipatu ez badute ere, nire ustetan, luze baino lehen aipatuko dute; oso hedaturik dagoen ziza bait da.
Iaz hemen Usurbilgo baratza batean aurkitu genuen beste espezie interesgarria ere, aipatzekoa da. Europa-mailan ongi espezifikatu gabe dagoen espeziea da gainera. Europan, Lepioten azpimultzoak egokitzen ari diren une honetan, ez daude sailkapenak zeharo burutuak. Aipatzen dugun ziza hau, multzo honetakoa da. Lepiota cretacea izeneko ziza da hain zuzen ere, eta gauza bitxia oraingoan ere: Lepiota nauccina -ren berdintsua da.
E.- Eskerrik asko eta beste bat arte, Daniel.Zu idazle
Zientzia aldizkaria
