Mahai bihurtzen den harria

Kortabitarte Egiguren, Irati

Elhuyar Zientzia

Zubia Gallastegi, Bego

Elhuyar Zientzia

Billarrean jokatzen dutenek badakite zein garrantzitsua den billar-mahaia bera. Xafla bakar batek osatzen du mahai osoa, arbelezko xafla bakar batek. Arbel hori nola lantzen den, eta xafla bakar batean eta hautsi gabe nola ateratzen duten ikusteko ez dago urrutira joan beharrik. Izan ere, Beasaingo Arriarango harrobian egiten dute hori.
Mahai bihurtzen den harria
2006/12/01 | Kortabitarte Egiguren, Irati; Zubia Gallastegi, Bego | Elhuyar Zientziaren Komunikazioa
Arriarango harrobia.
I. Kortabitarte

Arbelaren gainean liburuan, Itsasondoko harrobien berri ematen digu Xabier Mendiguren Elizegik. Sarasola familia zen Itsasondoko arbel-ustiapen handienaren jabe, eta anaietako batek Beasaingo Arriaran auzoko Olea baserriko lurrak erosi zituen, han ere arbela ateratzeko. Baina Olea baserriko jabeek, Mendizabaldarrek, ez zizkieten lur guztiak saldu. Besteen irakaspenei jarraituz, harrobia ireki zuten 1950eko hamarkadan. Gerora, Itsasondoko arbel-ustiapenek hondoa jo zuten, baina Arriarango Mendizabaldarrenak lanean jarraitzen du, XXI. mendean ere.

Paperezko koadernoak luxua zirenean ekin zion lanari harrobi horrek, eta eskola-umeak ziren mendiari kendutakoaz baliatzen zirenak. Arbeltxoak eta koadro elektrikoak egiteko erabiltzen zen orduan arbela.

Lur azpitik azalera

Garai hartan, arbel-meategia lur azpian zegoen. Indarra eta pala lagun, satorrak bezala lur azpian aritzen ziren. Lehendabizi, galeria ireki behar zen, trintxera bat bezala. Trintxera hori irekitzeko dinamita erabiltzen zuten, eta hainbat gas eta hauts arnasten zuten. Lana gogorra zen, benetan. Gaur egun, mendia zeharkatzen duten galeriak dira lurpean egindako lanaren lekuko. Lur azpiko ustiapenak 20-25 urte iraun zuen. Gero, harrobia lur gainera atera zuten. Urtebeteren buruan, gutxi gorabehera, ekoizpena bikoiztu egin zuten. Trintxerarik eta dinamitarik erabili beharrik ez zegoenez, lanak dezente erraztu ziren, Juan Mendizabal Arriarango harrobiaren arduradunak kontatu zigunez.

Beste arbel-harrobien antzekoa da Arriarangoa. Geruzatan banatzen den arroka mozteko zerrak erabiltzen dira. Horixe da, hain zuzen ere, arbelaren ezaugarri nagusia: xaflatan edo geruzatan banatzeko duen ahalmena. Widiazko plaka txiki batzuk dituzten erreminta erraldoiak horman zintzilik jarri, eta 3 metro lodi eta 12 metro luzeko bloketan mozten da harria. Sei-zazpi orduko lana da hori. Harritzarra lurrera bota ondoren, zati txikiagoetan ebakitzen da. Moztutako zatiak, ondoren, lantegira eramaten dira. Izan ere, arbela han lantzen da. Landutako arbel hori munduan zehar zabaltzen da ondoren, baina billar-mahai bihurtuta. Horrexetarako erabiltzen da Arriarango harrobiko ekoizpenaren ia % 80.

Erreminta hauek 3 metro lodi eta 12 metro luzeko blokeetan mozten dute harria. Ezkerreko makinak azpitik, eta eskuinekoak, berriz, goitik behera.
I. Kortabitarte

Billar-mahaiak

Gutxi gorabehera duela 30 urte hasi ziren Arriarango harriekin billar-mahaiak egiten. Billar-mahaiak egiteko, lehenik eta behin harria telarrean mozten dute, lodiera ezberdineko xaflatan. Jarraian, xafla horietatik bezeroak eskatutako lodierakoak mozten dira zerrarekin.

Hurrengo pausoa xafla horiek leuntzea da. Leundu eta gero, ertzak alakatu behar zaizkio arbel-xaflari. Robot batek 10 minutuan amaitzen du lana. Bolak erortzeko eta arbel-egiturari eusteko erabiltzen diren torlojuak sartzeko zuloak ere egiten ditu.

Billar-mahaien % 80 baino gehiago jatetxeetan, hoteletan eta horrelakoetan egoten da. Alegia, haur, gazte nahiz helduek jolaserako edo aisialdirako erabiltzen dute. Gehienetan, billar amerikarra deritzona izaten da. Billar mota horrek, oro har, 2 zentimetroko lodierako arbel pieza izaten du.

Billar profesionaletan (karanbola...), berriz, 5 zentimetroko arbela behar da. Eta horiek dira lodienak. Gainera, Juan Mendizabalen esanean, adituek antza ematen diote arbela 5, 3 edo 2 zentimetrokoa den. Haien arabera, bolak hobeto korritzen omen du 5 zentimetroko arbel-geruzan, zehaztasun gehiagorekin.

(Argazkia: Artxibokoa)

Mahairik onenetan, harriak zenbat zentimetro lodi, horrenbeste bote ematen ditu bolak. Horretarako, adituek oin bateko altueratik, gutxi gorabehera 30 zentimetroko altueratik, erortzen uzten dute bola. Ezustekorik ezean, Goierriko arbelaz egindako mahaietan ere, zentimetro bakoitzeko bote bana ematen dute bolek.

Eraikuntzan, zergatik ez?

Arriaranen billar-mahaiak egiten hasi zirenean, ekoizpen guztia Estatu Batuetara bidaltzen zuten. Gaur egun, ordea, merkatu horretatik kanpo daude, eta gehienbat Erdialdeko Amerikatik (Mexiko eta Puerto Rico) eta Europatik (Espainia, Frantzia eta Ingalaterra) jasotzen dituzte eskaerak. Bestalde, lehia Txinatik, Brasiletik eta Italiatik datorkie.

Horrexegatik, beharbada, Arriarango ekoizpena billar-mahaietara soilik mugatu beharrean, eraikuntzaren sektorera salto txiki bat egin nahi dute. Baina jakin badakite Arriarango arbelaren berezko kolore beltz grisaxka hondatu egiten dela fatxadetan kanpoan jartzean. Alegia, badakite arbela higatu egingo litzatekeela eta kolorea galduko lukeela. Berezko grisaxka kolorea galdu eta kolore zurixka hartuko luke. Marmol gehienei ere antzeko zerbait gertatzen zaie.

Horrexegatik, Cidemco zentro teknologikoan Arriarango arbela aztertzen dihardute, eta eraikuntzan (fatxadetan eta zorutan) erabili ahal izateko nola tratatu beharko litzatekeen zehaztu nahi dute. Horretarako, hainbat entsegu egin dituzte, eta arestian aipatutako kolore-aldaketa hori nagusiki euriak eta eguzki-izpiek eragiten dutela ikusi dute.

Eskuineko robotak egiten ditu bolak erortzeko eta egiturari eusteko zuloak.
I. Kortabitarte

Hortaz, haien hurrengo erronka da zehaztea zer produktu behar dituen arbel horrek euriarekin zein eguzki-izpiekin kolorerik ez galtzeko. Horretarako, lagina makina batean sartzen dute eta izpi ultramoreen eraginpean ezartzen dute; nolabait eguzkiaren simulazioa egiten dute, entsegu horretatik lortutako datuak estrapolatu, eta arbelak kanpoan izango lukeen jokaera ezagutzeko.

Ikerketa horiek abiarazi berri dituzte, eta oraindik hainbat eta hainbat entsegu egin beharko dituzte, benetako emaitzek zer dioten ikusteko. Bitartean, Arriarango lantegian billar-mahaiak egiten jarraituko dute.

Arbela, bi hitzetan
Buztin-harriek (sedimentarioak) jasaten duten presioa handia denean, gainean sedimentu-geruza asko dituztelako edo tenperatura altua delako, eratzen dira arbelak. Harri metamorfikoak dira. Alegia, beroaren eta presioaren eraginez aldaketak jasan dituzten harriak dira. Aldaketa horiek harriaren egituran bertan gertatzen dira, eta beraz, lehengo harri zaharrak eraldatu eta harri berriak sortzen dira. Era horretakoak dira marmola, arbela...
Arbelaren berezko kolorea, oro har, beltz-grisaxka da. Eta geruzetan edo xaflatan banatzeko duen ahalmena da duen ezaugarri nagusia. Nagusiki kuartzo eta muskobita mineralez osatua dago.
Ez billar-mahaiak bakarrik
Billar-mahaiak ez ezik, besteak beste, beheko suetarako edergarriak egiteko piezak ere egiten dituzte Arriarango lantegian. Ekoizpenaren zati txiki bat da hori.
(Argazkia: I. Kortabitarte)
Gainera, beheko suetarako edergarriak egiteko piezak eskuz egiten dituzte. Alegia, xafla fin eta lauak kolpez kolpe egiten dituzte.
Abilidade handiko lana da; ezin da ikaragarrizko kolpea eman, arbela txikitu egingo bailitzake. Harriari erdian hainbat kolpetxo ematen zaizkio, eta berehala erdibitzen da. Bi erdiak ere erditik zatitzen dira. Eta, hala, nahi den lodierako xaflak lortu arte, harriak zatitzen segitzen dute. Pitzatzen ari denean, kontu handiz ibili behar da. Miraria dela pentsa daiteke, baina ez, maisu-lana da.
Kortabitarte Egiguren, Irati; Zubia Gallastegi, Bego
3
226
2006
12
033
Teknologia; Geologia
Artikulua
37
Babesleak
Eusko Jaurlaritzako Industria, Merkataritza eta Turismo Saila